Mozaik embriyo konusunda bir süredir araştırma yapıyorum ve
tüp bebek ile uğraşan insanlar için doğru düzgün Türkçe bir kaynak olmadığını fark ettiğim için öğrendiklerimi burada paylaşmak istedim. Biraz blog yazısı gibi uzun bir yazı olacak çünkü bir mozaik embriyo transferine karar verebilmek tüp bebek transferi yaptıracak bir çift için çok kolay bir karar değil ve bu konuda tıp dünyasındaki araştırmalar oldukça yeni, dolayısı ile enlemesine boylamasına tartılıp karar verilmesi gereken bir konu olduğunu düşünüyorum.
Burada paylaştıklarım, yurtdışından okuduğum ve izlediğim bilimsel kaynaklara, tüp bebek merkezlerine, laboratuvarlara ve doktorlara ait araştırma ve videolara göre derlenmiştir. Bu arada bir bilim insanı olmadığım için yanlışlıklarım veya yazım hatalarım olabilir, dolayısı ile mozaik bir embriyonuz varsa kesinlikle işin uzmanı bir genetikçi ile konuşmanız faydalı olacaktır.
Öncelikle tüp bebekte mozaik embriyo konusuna henüz aşina olmayanlar için bu paragrafı yazmak istedim, konuya hâkim olanlar varsa lütfen atlasınlar. İlk olarak zihninizde mozaik embriyo ile aneuploid yani sağlıksız embriyoyu karıştırmamanız çok önemli. Örneğin monozomi 19 bir embriyonuz var, bu embriyo maalesef ki aneuploid bir embriyo yani sağlıklı değil dolayısı ile eğer ki laboratuvar hatası yoksa bu embriyo ya hiç tutunmayacak ya da kimyasal gebelik oluşacak veya düşük olacak yahut kürtaj ile alınacak. Bu arada bazı tanımlara aşina olmak lazım, monozomi kromozomlarda eksik genetik materyal olması demek, trizomi de olması gerekenden fazla genetik materyal oluşması durumudur. Bir veya birkaç kromozomda monozomi veya trizomi olan embriyolar transfer için önerilemezler. Ancak bunlar harici bir de segmental delesyon veya duplikasyon var bu kısmı da ilerleyen bölümde biraz daha detaylı bir şekilde anlatacağım. Dolayısı ile biraz önce bahsettiğim monozomi 19 aneuploid embriyonun, 19. kromozomunda monozomi olduğu için genetik materyal kaybından dolayı transferi önerilemez.
Şimdi gelelim mozaiklere, diyelim ki genetik laboratuvardan, %40 monozomi 19 mozaik bir embriyonuz olduğu sonucu geldi. Bu mozaik embriyonun, farz edelim ki laboratuvar tarafından biyopsisi yapılan 10 adet hücresinin 4’ünde 19. kromozomda monozomi yani eksik genetik materyal gözlendiği bilgisi veriliyor. Bu durumda bu embriyonun biyopsi yapılmış 10 hücresinden, geriye kalan 6 hücresinde herhangi bir genetik materyal kayıp yok ve kromozom dizilimi olması gerektiği gibi yani sağlıklı. İşte bu mozaik embriyonun sağlıklı bir şekilde tutunma ve hayata gelme ihtimali var. Bir euploid yani sağlıklı embriyo kadar olmasa da çok yüksek oranda dünyaya sağlıklı bir bebek olarak gelme olasılığı var.
Aslında mozaizm konusu yaklaşık 90 sene önce bilim insanları tarafından keşfedilmiş bir durum, lakin tüp bebek’te PGT’nin kullanılmaya başlaması ile embriyolarda mozaiklik tespit edilebilmeye başlanmış. Hatta günümüzde bazı merkezler yapay zekâ kullanarak da düşük seviye mozaik tespitini yapabilmekte. Ancak sorun bu transferler henüz çok yeni yapılmaya başlandığı için sonuçlar hala araştırılmakta ve bu embriyoların bazı kromozom dizilimine sahip olanlarına bazı merkezlerde şüpheli bakılmaktadır.
Şimdi mozaik embriyo konusunun biraz daha derinine inmek gerekirse, öncelikle karşımıza düşük seviyeli, orta seviyeli ve yüksek seviyeli mozaik embriyo kavramları çıkıyor. Bu arada mozaizm NGS sonrası daha popüler bir konu haline geldi çünkü NGS tekniği sayesinde bütün kromozom dizilimleri hakkında daha çok bilgi sahibi olabiliyoruz. İşin ilginç yanı sağlıklı yani euploid embriyolarda da mozaiklik mevcut olabiliyor. %20’nin altında olan mozaik embriyolara aslında euploid yani sağlıklı diyorlar. 20-40% arası düşük oran mozaik olarak geçiyor. Transferi önerilen grup da genelde bu düşük oran olanlardan geliyor. Bazı merkezler 40-80% yüksek düzey mozaiklere de şans verebiliyor. Ancak mozaizm %80 ve üzeriyse eğer o embriyo aneuploid olarak kabul ediliyor ve transferi önerilmiyor.
Yalnız bir de mozaikliğin hangi kromozomlarda olduğu kısmı var. Hayat ile barışık olan ve Patau, Edwards, Down, Turner gibi sendromlara açık olan kromozom diziliminde mozaizm gözlemlenmişse transfer genelde maalesef ki önerilmeyebiliyor. Çünkü teoride mozaik embriyoda örneğin 1, 3, 10, 12 ve 19 nolu kromozomlardan birinde düşük deviyeli monozomi gözlemlendi. Bu kromozomlar hayatla bağdaşık olmadığı için zaten embriyo tutunursa kimyasal veya erken kayıp ile sonuçlanacak. Ancak trizomi 13, 14, 16, 18, 21 ve 45X hayat ile bağdaşık olan ve Patau, Edwards, Down, Turner gibi sendromlara sebep olabilecek kromozomlar. Dolaysı ile hayata engelli veya sağlık sorunu olabilecek bir çocuk getirme ihtimaliniz olduğu için merkezler bu kromozomlara sahip mozaiklerin transferlerini en alt sıraya atıyor veya transfer etmek istemiyor. Lakin bu kromozomlara sahip mozaik embriyoları transfer etmiş ve gayet başarılı sonuçlar almış kurumlar da mevcut.
Transfer için önerilen embriyo secimi pek çok analize dayanıyor. Öncelikle sağlıklı bir embriyonuz varsa onu transfer ettirmeniz öneriliyor. Eğer yaşınız veya fertilite sorununuz yeni bir embriyo bulmaya engel değilse yeniden yumurta toplatmanız öneriliyor. Ama diyelim ki ileri yaştasınız veya tekrar yumurta toplatabilecek durumunuz yok rezerviniz erken yaşta tükenmiş, azospermi var vs. bu gibi durumlarda elinizdeki mozaik embriyoyu transfer ettirmeniz gündeme geliyor.
Mozaikler içerisinde yapılan araştırmalara göre tutunması ve sağlıklı dünyaya gelme oranı ile ilgili bir skala hazırlanmış. Transfer için önerilen mozaik embriyoların en düşükten en yükseğe göre risk sıralaması şu şekilde:
1- Mozaik segmental (Bu grup euploid yani sağlıklı embriyoya en yakın başarı sansı olan grup. Bu arada mozaizm harici de sadece segmental delesyon veya duplikasyona sahip aneuploid bir embriyonuz varsa bunu transfer ettirip ettiremeyeceğinizi de bir genetik doktoru ile konuşmanızda kesinlikle fayda var. Çünkü basit bir dille ifade etmek gerekirse segmental delesyon veya duplikasyon, küçük bir koromozom parçasının eksik veya fazla olması demek. Amerika’daki pek çok klinik segmentalleri transfer ediyor ve başarılı sonuçlara ulaşanlar var.)
2- Düşük Oran Mozaik tek kromozom (Yapılan araştırmalara göre monozomi ve trizomi arasında bir farklılık yok risk açısından.)
3- Düşük Oran Mozaik çift kromozom
4- Düşük Oran Mozaik kompleks (iki ve daha fazlası)
5- Yüksek Oran Mozaik tek kromozom
6- Yüksek Oran Mozaik çift kromozom
7- Yüksek Oran Mozaik kompleks
Sonuç olarak mozaik embriyolar eğer ki başka euploid embriyonuz yoksa kesinlikle değerlendirilmesi gereken ve başarı şansı yüksek embriyolar. Ancak konunun uzmanları ile embriyonuzun spesifik kromozomlarını ve alacağınız riskleri değerlendirmeniz şart. Bir de 16. haftada mutlaka amniyosentez ve microarray yaptırmanız da öneriliyor.