- 8 Mayıs 2008
- 8.605
- 524
- 363
J.J. Newberry, yalan tespit etme sanatı konusunda uzmanlaşmış, eğitimli bir Amerikan federal ajanıydı. Yani bir silahlı çatışmaya tanık olmuş, bir kadın karşısında oturup ''Ben kimseyi görmedim, silah seslerini duyduğumda sadece gözlerimi kapadım ve kaçtım.'' dediğinde kadının yalan söylediğini anlayacak kişi oydu.
Peki Newberry nasıl bu sonuca varıyordu?
İşin sırrı anlatıcının gösterdiği, hikayedeki tutarsızlıklar, fazla detaylı anlatım veya kişinin kendi normal haline uymayan davranışlar sergilemesi gibi işaretleri fark etmede yatıyor.
Bu gibi işaretleri, yalancıları yakalamada kullanabilmek geniş bir eğitim ve pratik gerektiriyor. Ancak bu yöntemler artık sadece ajan Newberry gibi yetkililerin kullanımında değiller. Bugün herhangi biri yalanları tespit etmede usta olabilir, üstelik bu düşündüğünüz kadar zor da değil.
Elbette bu bilgiler sadece birer genelleme ve herkese uymayacak kriterler içeriyor. Ancak uzmanlar en azından gerçeği ortaya çıkarmak konusunda bir deneme yapmak için, size şu 10 ipucunu öneriyor:
İpucu No. 1: Tutarsızlıklar
30 yıl federal ajan, 5 yıl da polis memuru olarak görev yapan Newberry'e göre birinin yalan söylediğini anlayabilmek için, söylediklerindeki tutarsızlıklara bakmak gerekir.
Sorguladığı kadın silah seslerini duyunca kaçtığını ve hemen saklandığını söylediğinde, Newberry tutarsızlığı hemen fark etmişti.
''Doğru olmayan bir şeyler vardı.'' diyor Newberry. ''Silah sesi duymuş ama dönüp bakmamış öyle mi? Bu, bir insanın öyle bir duruma vereceği tepkiyle kesinlikle uyuşmuyor.''
Ve kadının dikkat etmediği bir anda Newberry masaya yumruk attı, kadın da anında ona baktı.
''İnsan bir gürültü duyduğunda refleks olarak o yöne bakar.'' diyor Newberry. ''O kadının silah seslerini duyduğunda seslerin geldiği yere baktığını, ateş edeni gördüğünü ve öyle kaçtığını biliyordum.''
Newberry kesinlikle haklıydı.
''Hikayesi mantıksızdı.'' diyen Newberry, ''Ve doğru söylemediğine inandığınız biriyle konuşurken sizin de bakmanız gereken şey budur. Hikayede doğru gibi durmayan tutarsızlıklar var mı?'' diye de ekliyor.
İpucu No. 2: Beklenmeyen Bir Soru Sorun
''İnsanların % 4'ü başarılı yalancılardır ve iyi yalan söylerler.'' diyor Newberry. ''Ama Pinokyo gibi burunları uzamadığından, yalanını sizin yakalamanız gerekir.''
Bu konuda en iyi sözü Sir Walter Scott söylemiş: ''Ah ne kadar da karışık bir ağ ördük, ilk olarak aldatmayı öğrendik.'' Ama birini kendi yalan ağı içinde nasıl yakalarsınız?
Newberry'e göre bu kişilere dikkatli yaklaşmak gerekir. ''Ve sonra, hiç beklemedikleri bir anda onlara cevabını önceden hazırlamadıkları sürpriz bir soru sorup onları tuzağa düşürün.''
İpucu No. 3: Kişinin Normal Halini Göz Önünde Bulundurun
San Francisco Üniversitesi'nde psikoloji öğretmeni Doç. Dr. Maureen O'Sullivan, ''Karşınızdakinin dürüst olmadığının en önemli göstergelerinden biri, davranışlarındaki değişikliklerdir.'' diyor. ''Normalde gergin olup da şimdi sakin olan veya normalde sakin olup da şimdi gergin olan birine dikkat etmeniz gerekir.''
İşin sırrı kişinin norma hayattaki davranışlarına göre bir tahmin yürütmekte diye anlatıyor O'Sullivan. Davranışları, normalde gösterdiklerinden uzaklaşıyor mu? Eğer böyleyse, ortada bir durum var demektir.
İpucu No. 4: Samimi Olmayan Duygulara Dikkat Edin
''Birçok insan gülümsemeyi taklit edemez.'' diyor O'Sullivan. ''Ya zamanlaması yanlıştır, ya olması gerekenden fazla süre sürer ya da başka duygularla karışır. Hatta belki siniri saklamak için gülümseme taklit edilmiştir. Bunu da içten bir gülümsemeye göre dudakların daha küçük ve daha ince olmasından çıkartabilirsiniz.''
Bu sahte duygular, kişinin doğru söylemediğinin iyi birer göstergesidirler.
İpucu No. 5: İçten Gelen Tepkilere Dikkat Edin
''İnsanlar içe doğma ya da sezgi derler ancak bence asıl gördükleri karışlarındakinin gerçek duyguları.'' diyor O'Sullivan.
Biri karşısındakinin dürüst olmadığını düşünüp, ne gördüğünü bilmediğini sanırken ve bu şüphesini iç güdülerine bağlarken, bir bilimci bu duyguları kesin olarak saptayabilir. Bu da bizi 6. ipucuna götürür.
İpucu No. 6: Ufak Yüz İfadelerine Dikkat
Herhangi birinin içine bir şey doğduğunda, yalan tespiti konusunda ünlü bir uzman olan Dr. Paul Ekman ise ufak yüz ifadeleri görüyor.
''Bu ufak yüz ifadeleri son derece kısa ifadelerdir. Genelde yaklaşık saniyenin 25'te biri kadar bir sürede gerçekleşirler ve her zaman gizlenmiş duygulardır.'' diye konuşuyor San Francisco'daki California Tıp Okulu Üniversitesi'nde fahri profesörlük yapan Doç. Dr. Ekman.
Yani örneğin bir insan bozulmuşsa ama mutluymuş taklidi yapıyorsa, gerçek duygusu yüzünde bilinçsizce bir an için öfke olarak gözükecektir. Gizlenen duygu ister korku, ister öfke, ister mutluluk isterse de kıskançlık olsun, bu duygu göz açma- kapama süresinde bile olsa suratta gözükecektir. İşin sırrı sadece bunu görmekte.
''Neredeyse hiç kimse (test ettiğimiz 10.000 kişiden % 99'u) bunu fark edemiyor.'' diyor Ekman. Ama yine de bu duygular görülebilir.
Aslında bir saatten kısa bir sürede bile normal bir insan, ufak yüz ifadelerini görmeyi öğrenebilir.
İpucu No. 7: Çelişkileri Arayın
Ekman, ''Genel kural, bir insanın anlattıklarıyla beraber gösterdiği el-kol hareketleri ve sesiyle, söylediği kelimeler uyuşmazsa bu insanın yalan söylediğidir.'' diyor. ''Örneğin, bu inanılmaz gelecek ama doğru, bazen insanlar ''Evet benim paramı alan adam buydu.'' dediklerinde eğer yalan söylüyorlarsa kafalarını istemsizce 'hayır' anlamında iki yana sallarlar. Bu söylediklerine tamamen zıt düşen bir hareket.''
Ekman'a göre bu çelişkiler, sesle kelimeler arasında, sesle hareketler arasında, hareketlerle kelimeler arasında ve surat ifadeleriyle kelimeler arasında görülebilir.
''Bu bir tavırla başka bir tavrın çelişmesidir.'' diye anlatıyor Ekman.
İpucu No. 8: Tedirginlik Duygusu
''Bir kişi göz temasından kaçınıyorsa ve bu durum kendisinin normaldeki haliyle örtüşmüyorsa, o kişi yalan söylüyor olabilir.'' diyor hukuk psikologu Doç. Dr. Jenn Berman. ''Başka yöne bakarlar, terlerler, huzursuz gözükürler. Normal gözükmeyen ve tedirginliğe işaret eden herhangi bir şey olabilir.''
İpucu No. 9: Fazla Detay
Berman'a göre birine ''Neredeydin?'' diye sorduğunuzda size ''Yumurta, süt ve şeker lazımdı ve markete gittim, yolda da az kaldı bir köpeğe çarpıyordum bu yüzden yavaş kullandım arabayı��gibi cevaplar veriyorsa, bu 'çok fazla detay'a girer.
Kişilerin çok fazla detaya girmeleri, durumdan nasıl kurtulacakları hakkında çokça kafa yordukları ve bunun sonucunda karışık bir yalan oluşturdukları anlamına
İpucu No. 10: Doğruyu da Görmezden Gelmeyin
Newsberry'e göre birinin doğru söylediğini anlamak, yalan söylediğini anlamaktan daha bile önemli çünkü insanlar bazen doğruyu söylerken bile yalan söylüyorlarmış gibi tepki verebilirler.
Kafa karıştırıcı gözüküyor ama bazen bir yalanın altında yatan gerçeği keşfetmek, çok önemli bir sorunun da cevabını bize getirir: Kişi neden yalan söylüyor?
Uzmanlar bu 10 ipucunun hepsinin aldatmayı ortaya çıkartacağında hemfikirler. Bize söyleyemedikleri ise neden kişilerin yalan söyledikleri ve bunun ne anlama geldiği.
''Ufak yüz ifadeleri size yalanın nedenini söylemez.'' diyor Ekman. ''Size sadece ortada gizlenen bir duygunun var olduğunu ve gizlenen duygunun ne olduğunu söylerler.''
Birinin yalan söylediğini düşünüyorsanız, ya o kişinin neden yalan söylediğini anlayabilecek kadar onu yakından tanımanız gerekir, ya da insan sarrafı olmanız.
alıntıdır
Peki Newberry nasıl bu sonuca varıyordu?
İşin sırrı anlatıcının gösterdiği, hikayedeki tutarsızlıklar, fazla detaylı anlatım veya kişinin kendi normal haline uymayan davranışlar sergilemesi gibi işaretleri fark etmede yatıyor.
Bu gibi işaretleri, yalancıları yakalamada kullanabilmek geniş bir eğitim ve pratik gerektiriyor. Ancak bu yöntemler artık sadece ajan Newberry gibi yetkililerin kullanımında değiller. Bugün herhangi biri yalanları tespit etmede usta olabilir, üstelik bu düşündüğünüz kadar zor da değil.
Elbette bu bilgiler sadece birer genelleme ve herkese uymayacak kriterler içeriyor. Ancak uzmanlar en azından gerçeği ortaya çıkarmak konusunda bir deneme yapmak için, size şu 10 ipucunu öneriyor:
İpucu No. 1: Tutarsızlıklar
30 yıl federal ajan, 5 yıl da polis memuru olarak görev yapan Newberry'e göre birinin yalan söylediğini anlayabilmek için, söylediklerindeki tutarsızlıklara bakmak gerekir.
Sorguladığı kadın silah seslerini duyunca kaçtığını ve hemen saklandığını söylediğinde, Newberry tutarsızlığı hemen fark etmişti.
''Doğru olmayan bir şeyler vardı.'' diyor Newberry. ''Silah sesi duymuş ama dönüp bakmamış öyle mi? Bu, bir insanın öyle bir duruma vereceği tepkiyle kesinlikle uyuşmuyor.''
Ve kadının dikkat etmediği bir anda Newberry masaya yumruk attı, kadın da anında ona baktı.
''İnsan bir gürültü duyduğunda refleks olarak o yöne bakar.'' diyor Newberry. ''O kadının silah seslerini duyduğunda seslerin geldiği yere baktığını, ateş edeni gördüğünü ve öyle kaçtığını biliyordum.''
Newberry kesinlikle haklıydı.
''Hikayesi mantıksızdı.'' diyen Newberry, ''Ve doğru söylemediğine inandığınız biriyle konuşurken sizin de bakmanız gereken şey budur. Hikayede doğru gibi durmayan tutarsızlıklar var mı?'' diye de ekliyor.
İpucu No. 2: Beklenmeyen Bir Soru Sorun
''İnsanların % 4'ü başarılı yalancılardır ve iyi yalan söylerler.'' diyor Newberry. ''Ama Pinokyo gibi burunları uzamadığından, yalanını sizin yakalamanız gerekir.''
Bu konuda en iyi sözü Sir Walter Scott söylemiş: ''Ah ne kadar da karışık bir ağ ördük, ilk olarak aldatmayı öğrendik.'' Ama birini kendi yalan ağı içinde nasıl yakalarsınız?
Newberry'e göre bu kişilere dikkatli yaklaşmak gerekir. ''Ve sonra, hiç beklemedikleri bir anda onlara cevabını önceden hazırlamadıkları sürpriz bir soru sorup onları tuzağa düşürün.''
İpucu No. 3: Kişinin Normal Halini Göz Önünde Bulundurun
San Francisco Üniversitesi'nde psikoloji öğretmeni Doç. Dr. Maureen O'Sullivan, ''Karşınızdakinin dürüst olmadığının en önemli göstergelerinden biri, davranışlarındaki değişikliklerdir.'' diyor. ''Normalde gergin olup da şimdi sakin olan veya normalde sakin olup da şimdi gergin olan birine dikkat etmeniz gerekir.''
İşin sırrı kişinin norma hayattaki davranışlarına göre bir tahmin yürütmekte diye anlatıyor O'Sullivan. Davranışları, normalde gösterdiklerinden uzaklaşıyor mu? Eğer böyleyse, ortada bir durum var demektir.
İpucu No. 4: Samimi Olmayan Duygulara Dikkat Edin
''Birçok insan gülümsemeyi taklit edemez.'' diyor O'Sullivan. ''Ya zamanlaması yanlıştır, ya olması gerekenden fazla süre sürer ya da başka duygularla karışır. Hatta belki siniri saklamak için gülümseme taklit edilmiştir. Bunu da içten bir gülümsemeye göre dudakların daha küçük ve daha ince olmasından çıkartabilirsiniz.''
Bu sahte duygular, kişinin doğru söylemediğinin iyi birer göstergesidirler.
İpucu No. 5: İçten Gelen Tepkilere Dikkat Edin
''İnsanlar içe doğma ya da sezgi derler ancak bence asıl gördükleri karışlarındakinin gerçek duyguları.'' diyor O'Sullivan.
Biri karşısındakinin dürüst olmadığını düşünüp, ne gördüğünü bilmediğini sanırken ve bu şüphesini iç güdülerine bağlarken, bir bilimci bu duyguları kesin olarak saptayabilir. Bu da bizi 6. ipucuna götürür.
İpucu No. 6: Ufak Yüz İfadelerine Dikkat
Herhangi birinin içine bir şey doğduğunda, yalan tespiti konusunda ünlü bir uzman olan Dr. Paul Ekman ise ufak yüz ifadeleri görüyor.
''Bu ufak yüz ifadeleri son derece kısa ifadelerdir. Genelde yaklaşık saniyenin 25'te biri kadar bir sürede gerçekleşirler ve her zaman gizlenmiş duygulardır.'' diye konuşuyor San Francisco'daki California Tıp Okulu Üniversitesi'nde fahri profesörlük yapan Doç. Dr. Ekman.
Yani örneğin bir insan bozulmuşsa ama mutluymuş taklidi yapıyorsa, gerçek duygusu yüzünde bilinçsizce bir an için öfke olarak gözükecektir. Gizlenen duygu ister korku, ister öfke, ister mutluluk isterse de kıskançlık olsun, bu duygu göz açma- kapama süresinde bile olsa suratta gözükecektir. İşin sırrı sadece bunu görmekte.
''Neredeyse hiç kimse (test ettiğimiz 10.000 kişiden % 99'u) bunu fark edemiyor.'' diyor Ekman. Ama yine de bu duygular görülebilir.
Aslında bir saatten kısa bir sürede bile normal bir insan, ufak yüz ifadelerini görmeyi öğrenebilir.
İpucu No. 7: Çelişkileri Arayın
Ekman, ''Genel kural, bir insanın anlattıklarıyla beraber gösterdiği el-kol hareketleri ve sesiyle, söylediği kelimeler uyuşmazsa bu insanın yalan söylediğidir.'' diyor. ''Örneğin, bu inanılmaz gelecek ama doğru, bazen insanlar ''Evet benim paramı alan adam buydu.'' dediklerinde eğer yalan söylüyorlarsa kafalarını istemsizce 'hayır' anlamında iki yana sallarlar. Bu söylediklerine tamamen zıt düşen bir hareket.''
Ekman'a göre bu çelişkiler, sesle kelimeler arasında, sesle hareketler arasında, hareketlerle kelimeler arasında ve surat ifadeleriyle kelimeler arasında görülebilir.
''Bu bir tavırla başka bir tavrın çelişmesidir.'' diye anlatıyor Ekman.
İpucu No. 8: Tedirginlik Duygusu
''Bir kişi göz temasından kaçınıyorsa ve bu durum kendisinin normaldeki haliyle örtüşmüyorsa, o kişi yalan söylüyor olabilir.'' diyor hukuk psikologu Doç. Dr. Jenn Berman. ''Başka yöne bakarlar, terlerler, huzursuz gözükürler. Normal gözükmeyen ve tedirginliğe işaret eden herhangi bir şey olabilir.''
İpucu No. 9: Fazla Detay
Berman'a göre birine ''Neredeydin?'' diye sorduğunuzda size ''Yumurta, süt ve şeker lazımdı ve markete gittim, yolda da az kaldı bir köpeğe çarpıyordum bu yüzden yavaş kullandım arabayı��gibi cevaplar veriyorsa, bu 'çok fazla detay'a girer.
Kişilerin çok fazla detaya girmeleri, durumdan nasıl kurtulacakları hakkında çokça kafa yordukları ve bunun sonucunda karışık bir yalan oluşturdukları anlamına
İpucu No. 10: Doğruyu da Görmezden Gelmeyin
Newsberry'e göre birinin doğru söylediğini anlamak, yalan söylediğini anlamaktan daha bile önemli çünkü insanlar bazen doğruyu söylerken bile yalan söylüyorlarmış gibi tepki verebilirler.
Kafa karıştırıcı gözüküyor ama bazen bir yalanın altında yatan gerçeği keşfetmek, çok önemli bir sorunun da cevabını bize getirir: Kişi neden yalan söylüyor?
Uzmanlar bu 10 ipucunun hepsinin aldatmayı ortaya çıkartacağında hemfikirler. Bize söyleyemedikleri ise neden kişilerin yalan söyledikleri ve bunun ne anlama geldiği.
''Ufak yüz ifadeleri size yalanın nedenini söylemez.'' diyor Ekman. ''Size sadece ortada gizlenen bir duygunun var olduğunu ve gizlenen duygunun ne olduğunu söylerler.''
Birinin yalan söylediğini düşünüyorsanız, ya o kişinin neden yalan söylediğini anlayabilecek kadar onu yakından tanımanız gerekir, ya da insan sarrafı olmanız.
alıntıdır
