Anne-baba adayları sağlıklı bir bebek sahibi olmak için nasıl beslenmeli? Lütfen Hamile kalmadan çok önce önleminizi alınız.
Editörümüz
Prof. Dr. Ahmet Aydın ile yaptığımız söyleşiler devam ediyor. Bu seferki konumuz ‘
gebelik öncesi ve gebelikteki beslenme. Bizce çok önemli olan bu yazıyı özellikle çocuk sahibi olmak isteyen anne-baba adayları kaçırmasınlar.
Anne ve baba adaylarına genellikle sorulan bir soru vardır ‘kız mı bekliyorsunuz, oğlan mı? diye. Çoğu kez verilen cevap şudur; ‘sakat olmasın, eli yüzü düzgün olsun, cinsiyeti önemli değil’. Gerçekten de doğacak bebeklerinde şekil bozukluğu olasılığının olması anne ve baba adaylarının korkulu rüyası. Bu sakatlıkların önlenmesinde anne-baba adaylarının beslenmelerinin önemi var mı?
Evet, anne-baba beslenmesi ile doğuştan (konjenital) şekil bozuklukları (
malformasyon, deformasyon) arasında ciddi ilişkiler mevcut. Doğal beslenen kabile topluluklarında doğuştan dudak-damak yarıkları, omurilik fıtıkları, kalp şekil bozuklukları gibi anormallikler neredeyse hiç görülmüyor.
Tüm yenidoğanların % 2-3’ününde
yapısal majör anormallikler var. Bunların başında sırasıyla merkez sinir sistemi, kalp ve böbrek-genital organ anormallikleri geliyor(1). Bu sayı yalnız doğumda fark edilebilen anormallikleri içermekte ve özellikle renal/kardiyak sisteme ait, doğumdan sonra tespit edilen anormallikler eklendiğinde oran %5’e çıkıyor. Minör anormallikler ise doğal olarak çok daha fazla.
Yapısal bozuklukların yanında diyabet, kanser, alerji, geniz eti, bademcik, sinüzit, otizm, şizofreni, kanser ve kalp hastalığı gibi birçok hastalık anne karnındaki beslenme ile çok yakından ilişkili olabiliyor. Hatta çocuğun zekası ve güzelliği de beslenmeden çok etkileniyor. Yani anormal bir çocuğun doğması çoğu kez Allah’tan değil, kuldan!
Çok enteresan, yani bu hastalıklar genetik değil mi?
Fenilketonüri, hemofili ve talasemi gibi hastalıklar anne ve babanın taşıdığı bozuk genlerden kaynaklanıyor. Bunlar klasik Mendel kalıtımı ile geçen hastalıklar. Ama her doğuştan olan hastalık genetik değil. Hatta doğuştan olan hastalıkların çok büyük bir çoğunluğu bozuk genlere bağlı değil.
Vücudumuzun bütün fonksiyonları
30,000 kadar gen tarafından denetlenmekte. Yaygın kanının aksine birçok genin fonksiyonları değişmez değil; yani genler kader değil. Çevresel faktörler genlerin fonksiyonunu olumlu ya da olumsuz yönde etkiliyor.
Genler besinlerini almadan iyi çalışamıyorlar. Eğer genler iyi beslenirse ve toksinlere maruz bırakılmazlarsa fetüs (dölüt, cenin) sağlıklı olarak doğuyor. Genler kötü beslenirse fonksiyonlarını yerine getiremiyor; organlar ve uzuvların oluşması ve merkez sinir sisteminin olgunlaşması gibi biyolojik gelişim programlarının işlemesi aksıyor. Yani genlerin yapısı değişmiyor, ama fonksiyonları bozulabiliyor.
Eğer dedikleriniz doğru ise yani yediklerimiz doğacak çocuklarımızı etkiliyorsa, o halde ağzımıza attığımız her lokmada daha dikkatli olmamız gerekmiyor mu?
Evet son yıllarda öğrendiklerimize göre diyet, güneş, hava, su, ağır metaller, diğer kimyasal toksinler, biyolojik toksinler ve stres gibi çevresel faktörler gen dizilimini hiç etkilemeden, fakat fonksiyonlarını bozarak çok sayıda hastalığa neden olabiliyor (2).
Genleri elektrik düğmesine benzetebiliriz. Düğme açık ise sorun olmuyor, fakat kapalı, yani susturulmuş ise hastalıklar ortaya çıkıyor. Tabii hastalıklı genin susturulabilmesi ve bu şekilde hastalıkların düzelmesi de söz konusu. Son yıllarda genler ile çevresel faktörler arasındaki ilişkileri inceleyen yepyeni bir bilim dalı gelişti;
epigenetik diye.
Bakın bu konunun önemini vurgulamak için size
agouti geni taşıyan farelerle ilgili bir deneyi anlatacağım. Bu fareler normal hayatlarında şişman, kanser ve şeker hastası olurlar. Yapılan araştırmada bu farelere hamileliklerinde folik asit, B12 vitamini ve betain gibi metillendirici gıdalar verilmiş. Yavrular doğduğunda hiç birinin anne babaları gibi şişman, diyabetli ve kanser olmadığı saptanmış. Anne ve babalarından daha uzun yaşamışlar. Belli ki bu gıdalar bozuk genin etki etmesini engellemişler.
İnsanın gelişimi bağımsız fakat birbirleri ile bütünleşmiş kompleks biyolojik programlara bağlı. Gelişim programları döllenmeden hemen sonra faaliyete başlıyor. Bu programların çalışmasını başlatan ve anneden plasenta (döl eşi) yolu ile fetüse verilen spesifik besinlerin varlığına bağlı (3).
Bu besinlerden biraz bahseder misiniz?
Aslında her doğal gıda fetüsün sağlıklı olarak gelişmesi için çok önemli. Ama yine de bunlar içinde bazıları çok spesifik. Folik asit, D vitamini (güneş), A vitamini, B12 viamini, omega-yağ asitleri, kolesterol, iyot, çinko ve probiyotikler bunların başında geliyor.
Birçok hamile kadına gebelikleri sırasında diyabet araştırılması yapılıyor. Hekimler anne adaylarına eğer şekerlerini kontrol altına almazlarsa doğacak çocuklarında anormallik olabileceğini söylüyor. Şeker yüksekliğinin bu anormalliklerle ne ilişkisi var?
Diyabetik anne çocuklarında normal popülasyonda görülenin 2-6 katı daha fazla anormallik görülüyor (4). Bu gebelerde
HbA1C (ortalama şeker düzeyi) ne kadar yüksek ise konjenital (doğuştan) anormallik sıklığı da o kadar yüksek oluyor.
Aslında bu kadınlar gebelik öncesi tam anlamı ile şeker hastası değil, gizli şeker hastaları. Yani metabolik sendromları var. Gebelik sırasında fizyolojinin değişmesine bağlı olarak gizli olan şeker hastalığı aşikar hale geliyor. Buna
gebelik diyabeti deniyor. Gebelik diyabeti tüm gebe kadınlarda ortalama % 5-10 civarında görülmekte. Gebelik sonlandıktan sonra bu aşikar diyabetik durum kayboluyor. Kadın tekrar gizli diyabet oluyor. Ama beslenmesini düzeltmezse yıllar içinde tekrar aşikar diyabet gelişiyor.
Gebeliğin özellikle ilk haftalarında HbA1C’nin (%6) ve yemek sonrası (2 saat) kan şekerinin 140-150 mg/dL’nin altında tutulması gebelik diyabetinde görülebilen şekil bozukluklarını ve iri doğumları azaltıyor (5). Fakat birçok kadın-doğum hekimi diyabet kontrolünü gebeliğin 24-28. haftaları arasında yapıyor ki bu bence çok yanlış.
Neden?
Çünkü organ taslakları gebeliğin ilk haftalarında oluşuyor. Şeker kontrolünün aylar sonra yapılmasının organ anormalliklerinin önlenmesi üzerine hiçbir etkisi yok. Gerçek anlamda rizikonun azaltılması isteniyorsa kontrole döllenmeden önceki aylardan itibaren başlanması gerekiyor. Bu da anne adayının döllenmeden aylar öncesi taş devri diyeti gibi undan-şekerden fakir bir diyeti yapmasını gerektiriyor. Türkiye’de doğurganlık çağındaki kadınlarda metabolik sendrom oranının yaklaşık %40 olduğunu söylersem tehlikenin büyüklüğünü daha iyi anlayabilirsiniz.
Bazı bebekler cılız doğuyorlar, bunlar da mı annenin beslenmesi ile ilgili?
Büyük ölçüde öyle. Düşük doğum tartılıların bir bölümü erken (prematüre) doğuyorlar. O nedenle doğal olarak kiloları düşük. Bir bölümü ise gününde doğuyorlar ama yine de kiloları düşük oluyor.
Bilindiği gibi normal gününde doğan çocukların kilosu 2.5-3.5kg arasında. Düşük doğum tartısı daha çok sosyoekonomik durumu iyi olmayan ve doğum öncesi dönemde izlenmeyen annelerde daha sık görülüyor. Gelişmiş ülkelerde sıklık %3-5. Az gelişmiş ülkelerde bu rakam prematüreler ile birlikte %20’lere kadar çıkıyor. Türkiye’de
%15 dolaylarında. Bu çocuklarda yenidoğan dönemindeki ölüm oranı çok daha yüksek oluyor.
Gebelik sırasında yetersiz beslenme bebeği başka hastalıklara da maruz bırakabiliyor.
2.5 kg’ın altında doğan bebeklerin ileriki yaşamlarında diyabet, hipertansiyon ya da koroner kalp hastalığı olma olasılıkları, normal kilo ile doğan bebeklere oranla 10 kat daha fazla (6). Siz hamilelerin kesinlikle balık yağı takviyesi almasını öneriyorsunuz. Gerçekten çok mu önemli?
Daha önce de anlattım, biliyorsunuz balık yağı en önemli omega-3 kaynağı. Yeni bir canlının oluşturulmasındaki en önemli ham maddelerden biri, omega-3 yağ asitleri. Maalesef modern beslenme tarzımız, omega-3 eksikliğine yol açıyor. Gebelik sırasında ise bu yağlara olan ihtiyaç müthiş artıyor. Annedeki eksiklik, anne gibi bebeği de etkiliyor. Bakın Danimarka’da 8927 gebe üzerinde bir araştırma yapılmış (7). Hiç balık yemeyenlerde prematüre ve/veya düşük doğum tartılı çocuk doğurma oranı %7.1 iken, haftada en az bir kez yiyenlerde bu oran %1.9 imiş.
Gebelik ve emziklilik dönemlerinde annelerinden omega-3 yağ asidi (balık yağı) takviyesi alan çocukların zeka bölümü (106.4) almayanlara oranla (102.3) yaklaşık 4 puan daha yüksek bulunmuş(8).
Omega-3’den fakir diyetler ile beslenen rhesus maymunlarının yavrularında görme azlığı, çok su içme, davranış bozuklukları ve bilişsel bozukluklar saptanmış(9). Anlayacağınız bu konu çok önemli.
Beyinin %60’ı yağdır. Bunun üçte ikisini omega yağ asitleri oluşturuyor. Bu yağ asitleri vücutta sentezlenmiyor. Mutlaka besinler ile alınması gerekiyor. Diyetimizde omega-6 yağ asitleri çok fazla ama omega-3 yağ asitleri oldukça az. Omega-6 yağ asitlerinden de maalesef omega-3 yağ asitleri oluşmuyor. Anlayacağınız bu durumda bütün organlarımız, özellikle de beynimiz tehlike altına giriyor.
Gebelik sırasında anneden cenine aktif omega-3 transferi oluyor. Bu durum annenin omega-3 depolarını ciddi olarak tüketiyor ve
doğum sonu depresyona yol açabiliyor. 23 ülkede 14,532 kişi üzerinde yapılan çok merkezli bir çalışmaya göre balık yağı alan ya da balık tüketen kadınlarda doğum sonu depresyon belirgin olarak daha düşük bulunmuş (10).
Beyin gelişiminin büyük bir bölümü hamilelikte ve hayatın ilk iki yılında olmakta. Bu nedenle omega-3 takviyesinin gebelikten önce başlayarak bütün gebelik süresinde ve emziklilik döneminde yapılması şart (hatta en iyisi ömür boyu yapmak). Fazla balık yağı yiyen emzikli kadınların sütündeki omega-3 yağ asitlerinden zengin oluyor ve bebeğe çok faydası oluyor (11).
Aklıma gelmişken şunu da sorayım, hamilelere neden folik asit takviyesi veriliyor?
Birçok insanda metilentetrahidrofolat redüktaz (MTHFR) geninde yapısal değil ama fonksiyonel bir bozukluk var; buna
gen polimorfizmi deniyor. Birçok insanda bu bozukluk var. Batı Avrupa’da
%10 civarında olan bu değişiklik Latin Amerika ve Orta Avrupada %40, Orta Asya ve Çin’de
%50’lere varıyor.
MTHFR gen polimorfizmine sahip kadınlar eğer yeterli folik asit almazlarsa şekil bozukluğu olan çocuklar doğurabiliyorlar. Bu bozukluklar arasında, bel açıklığı, omurilik fıtığı, dudak-damak yarıkları ve Down sendromu gibi hastalıklar da var. Diyetlerinde folik asitten zengin gıdalarla (özellikle yeşil yapraklılar) ya da folik asit takviyesi alanlarda bu bozukluluklar bariz şekilde azalıyor(12).
Ancak hamile kaldığını anladıktan sonra yapılan folik asit takviyelerinin bu bozukluklara belirgin bir faydası yok. Çünkü bir kadın döllendikten sonra en erken bir ay sonra hamile kaldığını öğreniyor. O zamanda ise organ taslakları çoktan ortaya çıkmış oluyor. Bu aşamadan sonra yapılan takviyenin faydası olmuyor. Bu nedenle takviyeye erken hamile kalmadan aylar önce başlamak gerekiyor.
Son olarak bir önemli konuyu da vurgulamak istiyorum. Günde tüketilen folik asitin 1mg’ın üzerinde alınmasının kansere yol açabilme ihtimali var (13). Ülkemizde satılan preparatlar da maalesef 5 mg’lık tabletler şeklinde.
Bizce kanserden ve doğumsal anomalilerden korunmak için folik asit tableti almak yerine ömür boyunca folik asitten zengin taze sebze ve meyve tüketimini teşvik etmek gerekir. Hamilelerin yarısının plansız olduğunu düşünürseniz, konunun önemi daha iyi ortaya çıkar. Taze sebze ve meyve yiyerek sadece sadece folik asiti değil ayrıca çok sayıda vitamin, mineral ve flavonoidi de bir arada almış oluyorsunuz.
Kadın-doğum hekimleri çok önermiyorlar ama siz hamile kadınlara mutlaka D vitamini takviyesinin yapılmasını söylüyorsunuz. Gerçekten çok mu önemli D vitamini takviyesi?
Hem de nasıl…D vitamininin o kadar önemli görevleri var ki. İlk önce şunu söyleyim. En az
2000 kadar genin sağlıklı çalışması D vitaminine bağlı. Cenin (fetüs) açısından D vitamini güçlü bir farklılaşma artırıcısı; ayrıca sinir dokusunda büyüme faktörü düzeylerini de yükseltiyor. Bir araştırmada D vitamini eksikliği olan farelerin yavrularının beyinlerinde çeşitli gelişim bozuklukları saptanmış (14).
250’den fazla çalışmadan oluşan bir meta analizde şizofrenik ve bipolar bozukluğu olan hastaların daha çok D vitamininin en düşük olduğu kış aylarında doğdukları saptanmış (15).
Gençlerde otizm ilgili çok önemli bir yazı yayınlandı.
Harvard Üniversitesinden 5 araştırıcı güneşe az maruz kalmanın ya da yetersiz D vitamini almanın DNA onarım mekanizmalarını ve buna bağlı olarak ağır metal ve diğer toksinleri uzaklaştıran detoksifan ve antioksidan sistemleri bozduğunu belirterek bu durumun
otizme yol açan önemli bir faktör olabileceğini ileri sürdü (16).
Bu araştırıcılara göre D vitamini yetersizlikli baba adaylarının spermlerinde meydana gelebilecek mutasyonlar (gen tahribatlarının) fetüsün toksinleri uzaklaştırıcı mekanizmalarını bozabiliyor. Bu nedenle araştırıcılar baba adaylarına da döllenmeden önce yeterli D vitamini (günde 5000-beş bin- ünite) almalarını öneriyorlar. Bence son derece uygun bir öneri.
D vitamini doğum kilosunu da etkiliyor mu?
Evet, bakın Hindistan’da gebeliklerin son üç aylık dönemlerinde 120 kadın üzerinde bir araştırma yapılmış. Bunlardan yirmisi gebeliğin 7. ve 8. aylarında birer doz 600.000 ünite D vitamini, yirmi beşi üç ay boyunca günde 1200 ünite D vitamini ve 375mg kalsiyum almış ve kalan yemiş beşi hiçbir şey almamış. Kadınlar doğum yapmış. Bebeklerin ortalama doğum tartıları sırasıyla şöyle bulunmuş; 3140gram, 2890gram ve 2730gram (17).
Benzer bir çalışma Londra’da ortalama kan D vitamini düzeyi 20nmol/L olan Asyalı gebe göçmen kadınlar üzerinde yapılmış. Kadınların bir bölümü gebeliklerinin son üç ayında günde 1000 ünite D vitamini, kalan bölümü ise yalancı ilaç (plasebo) almış. Çocuklar doğmuş ve bir yaşına gelince boyları ve kiloları ölçülmüş. Annesi D vitamini alan bebeklerin kilosu
9390gram ve boyları
76.2cm iken, Annesi D vitamini almayan bebeklerin kiloları 8980gram ve boyları
74.6cm bulunmuş (18).
D vitamininin başka ne gibi faydaları var?
D vitamininin faydaları saymakla bitmiyor. Bakın başka bir araştırmada 1669 çocuk 5 yıl boyunca astım ve atopik egzama açısından incelenmiş (19). Anneleri hamileyken D vitamini düzeyi yüksek olanlarda bu hastalıklar daha az görülmüş. Bu araştırma D vitamininin alerjik hastalıklardan da koruduğunu gösteriyor.
D vitamini
diş çürüklerinin korunmasında da önemliymiş; açıkçası ben daha önce bunu bilmiyordum. Bu araştırmada 206 gebeden doğan bebekler 16 ay boyunca diş çürükleri açısından incelenmiş ve bunların üçte birinde çürük saptanmış. Çürüğü olmayan bebeklerin annelerinin gebeliğin 3. ayındaki D vitamini düzeyi 52. 8 nmol/L iken çürük olanların annesinde bu rakam 43nmol/L imiş (20).
Finlandiya’da 10366 çocuk 1966’dan 1997 yılına kadar incelenmiş. Bunlar içinde 1 yaşına kadar günde 2000ünite D vitamini alan çocuklardaki
diyabet oranı 8 kat daha az bulunmuş (21). Bu arada Finlandiya’nın çok az güneş alan ve Dünyada Tip 1 diyabetin en sık görüldüğü olduğunu hatırlatmakta da fayda var.
D vitamininin enfeksiyon hastalıklarına, kansere ve romatizma gibi iltihabi hastalıklara karşı olan koruyucu etkilerinden daha önceki yazılarımızda geniş bir şekilde bahsetmiştik.
D vitamini her derde deva gibi
Çok doğru. Tevekkeli atalarımız ‘
Güneş giren eve doktor girmez’ dememişler.
Gebelikte alınması gereken başka ne gibi takviyeler var?
Aslında çok sayıda takviye var ama ben sadece birkaç tanesini daha anlatıp konuyu kapatacağım.
1. Probiyotikler: Bağırsak mukozasında bulunan normal flora mikropları (faydalı mikroplar, probiyotikler) mukozadaki normal bağışıklık toleransının sağlanmasında ve şekillenmesinde önemli roller oynuyorlar. Floranın bozulması mukozal bağışıklığı bozarak birçok alerjik hastalığın ve bu arada astımın da sıklığını artırıyor. Alerjik çocukların bağırsak florası alerjik olmayanlara nazaran daha bozuk. Üstelik bu bozuklukları henüz klinik belirtiler ortaya çıkmadan önce tespit etmek mümkün(22).
Şu araştırma da çok ilginç… Bu çalışmada hamileliklerinde probiyotik kullanan annelerin bebeklerinde atopi (alerji) oranının belirgin düşük olduğu saptanmış; üstelik de bu kadınlar alerjik olmasına rağmen (23). Yani anlayacağınız alerjik hastalıklar da büyük ölçüde genetik değil; aynı aile içinde çok daha fazla görülse de.
2. İyot: Dünya sağlık Örgütünün verilerine göre Dünya nüfusunun dörtte birinde iyot yetersizliği var. İyot insan vücudunda sadece tiroid hormonu sentezinde kullanılıyor (24).
Tiroid hormonları birçok organın ve özellikle de merkez sinir sisteminin anne karnı ve doğum sonrası gelişiminde son derece önemli görevlere sahip. Hayatın bu kritik dönemlerinde tiroid hormonlarının eksikliği geri dönüşümsüz beyin hasarına yol açıyor. Başlıca klinik bulgular zeka geriliği, şaşılık, sağırlık, cücelik, motor gerilik ve seksüel olgunlaşma gecikmesi.
İyot yetersizliğine bağlı konjenital hipotiroidi anne karnında, tiroid bezi aplazi (bezin yokluğu) ya da hipoplazisine (bezin küçüklüğü) bağlı hipotiroididen daha ağır beyin hasarına yol açıyor. Bunun nedeni tiroid bezi hipoplazisine bağlı hipotiroidide anneden geçen tiroid hormonlarının fetüsü korumasıdır. İyotlu tuz kullanılmasına da döllenmeden daha önce başlanması gerekiyor. Neyse ki piyasadaki tuzların çoğu iyotlu.
3. A vitamini yetersizliği A vitamininin aktif formu olan retinoik asit fetüs gelişimini sağlayan çok sayıda genin düzenleyicisi. Annede A vitamini yetersizliği göz, kardiyovasküler ve ürogenital bozukluklar, dudak-damak yarığı ve diafragma fıtığı gibi anomalilere neden oluyor (25). Bu kusurlar 3-7. gebelik haftaları arasında gerçekleşmekte.
Annedeki A vitamini fazlalığı da şekil bozukluklarına yol açabiliyor; göz anomalileri, dudak-damak yarığı, hidrosefali ve spina bifida (omurga yarığı) gibi (26).
10,000 İÜ/gün gibi dozlar tamamen güvenlidir. Tehlikeli olan günde
40,000 İÜ’den yüksek dozların haftalarca alınması. Ama sağlıklı beslenen bir gebenin A vitamini takviyesi almasına gerek yok. Özellikle karaciğer, yumurta sarısı, tereyağı, krema, yeşil yapraklı sebzeler, havuç ve narenciye A vitamininden ya da A vitamini öncüsü ß-karotenden zengin gıdalar. Bunlar daha güvenilir.
4. Demir eksikliği Gelişmiş ülkelerde gebelerin %20-40’nda, az gelişmiş ülkelerdeki gebelerin ise %60 kadarında kansızlık (anemi) var(27). Bu kansızlığın temel nedeni demir eksikliği. Demir eksikliğinin nedeni ise fetus (cenin) ve plasentanın (çocuk eşi) demir ihtiyacının artması. Her ne kadar hamilelik sebebi ile adet kanamalarına bağlı demir kaybı ortadan kalkmış bile olsa demir eksikliği gelişebilmekte. Hamilelik döneminde anne, iki kişilik demir ihtiyacını karşılayacak şekilde beslenmeli. Hamilelik döneminde artan kan hacmi nedeniyle de daha fazla demire ihtiyaç duyulmakta.
Gebelikte ya da erken süt çocukluğu döneminde demir eksikliğine maruz kalmış bebeklerde bilişsel ve davranışsal bozukluklar (motivasyon eksikliği, dikkat dağınıklığı, iletişim bozukluğu, öğrenme bozukluğu) olmakta(28). Demir eksikliği düzeltilse bile bu bozukluklar tamamıyla düzelememekte.
Her ne kadar fetüs annedeki hafif demir eksikliklerinden fazla etkilenmezse de ağır eksiklikler için aynı şeyleri söyleyemeyiz. Bu nedenle kadın-doğum hekimleri izledikleri kanı düşük gebelere gebeliğin üçüncü ayından itibaren doğuma kadar 6 ay süreyle ve doğumdan sonra da 3 ay olmak üzere toplam 9 ay süre ile demir hapları veriyorlar.
Bildiğiniz gibi en iyi demir kaynağı kırmızı etlerdir. Etlerdeki demirin kaynağı hemdir ve bu demir iki değerlikli olduğundan bağırsaktan gayet rahat emilir. Meyve ve sebze ve baklagillerde (nohut, fasulye, mercimek vb) bulunan hem dışı demirler üç değerlikli olduklarından bağırsaktan iyi emilmezler. Ama emilimi yiyeceklerle birlikte alınan C vitamininden zengin gıdalar (taze meyve ve sebzeler) ile arttırabilmek mümkün. Üzüm pekmezi sanıldığı kadar iyi bir demir kaynağı değil.
Bir başka sorun da mide asidinde azalma olması. Mide asidini azaltan (H2 reseptör kırıcıları, proton pompası inhibitörleri) ya da nötralize eden (antasitler) ilaçları kullanmak da üç değerlikli demirin kolay emilebilen iki değerlikli demire dönüşmesini azaltıyor.
5. B12 vitamini eksikliği Son yıllarda B12 vitamini eksikliği müthiş bir artış gösterdi. Türkiye’de her beş kişiden en az birisinde B12 vitaminin değerleri çok düşük. Hafif eksiklikleri de sayarsak neredeyse her üç kişiden birinde eksiklik var.
B12 vitamini hayvanların bağırsaklarında bulunan bakteriler tarafından sentezleniyor. İnsan kalınbağırsağında da B12 vitamini üretilebilirse de reseptörü ince bağırsakta olduğu için kana geçemiyor.
B12 vitamini et, balık, yumurta, peynir süt, gibi hayvani gıdalarda bulunur, bitkilerde bulunmaz. Bu nedenle vejetaryenler daha da büyük tehlike altındadırlar. Laktoovovejetaryenler için de tehlike büyük, çünkü doğal ortamda beslenmemiş hayvanların süt ürünlerinde ve yumurtalarında yeterli B12 vitamini yok.
Sütün içerdiği B12 vitamini ısıtıldığı zaman büyük ölçüde tahrip oluyor. Ancak mayalanırsa içinde bulunan faydalı mikroplar B12 vitamini ve diğer vitaminleri üretmeye başlıyorlar. Ancak markette satılan süt ürünlerinin çoğunda ekşime (fermentasyon) önlendiği için yeteri kadar B12 vitamini sentezlenemiyor.
Yumurtalar da eskisi kadar B12 vitamini içermiyor. Çünkü yumurtaların tamamına yakını çiftlik yumurtası. Bunları yumurtlayan tavuklar artık börtü böcek yiyemiyorlar.
Bir başka sorun da mide asitinde azalma olması. Mide asitini azaltan ya da nötralize eden ilaçları kullanmak da B12 vitamininin aktifleşmesine izin vermiyor.
B12 vitamin eksikliklerinde zihinsel ve sinirsel fonksiyonlar bozuluyor, kulak çınlaması, hissizlik, depresyon, kansızlık gibi belirtileri görülüyor.
Yakın zamanda yapılan önemli bir araştırmada gebelikte B12 vitaminin düşük olmasının doğan çocukta insülin direnci (metabolik sendrom) gelişmesine neden olabileceği gösterildi (29).
B12 vitamini eksikliği tıpkı folik asit eksikliği gibi beyin ve omurilik anormalliklerine sebep olabiliyor (30).
Sayfa 1
Sayfa 2 Pages: 1
2 Anne-baba adayları sağlıklı bir bebek sahibi olmak için nasıl beslenmeli?
06/04/2013
Sayfa 1 Sayfa 2
Müsadenizle bir başka konuya geçmek istiyorum. Biliyorsunuz hepimiz az ya da çok birçok ağır metallere ve kimyasal toksinlere maruz kalıyoruz, bunlar nasıl etkiliyor anne karnındaki bebekleri?
Bugün, dünyamızda 1940’larda olmayan/bilinmeyen, yaklaşık 80.000 sentetik kimyasal madde bulunmakta ve kullanılmakta. Bu rakama her yıl 1.500 kadar yeni kimyasal ekleniyor. Bugün bir insanın vücudumuzda 60 yıl önce bilinmeyen yaklaşık 400-500 kimyasal madde bulunduğu tahmin ediliyor.
Kimyasal maddeler dünyanın aynı zamanda her yerinde bulunabilmekte ve kimyasalların izlerine/kalıntılarına insanlar, hayvanlar, bitkiler, toprak ve havada rastlanabiliyor. Mesela DDT ve hekzoklorobenzen yıllar önce yasaklanmasına karşın hala doğada ve insan vücudunda tespit edilebiliyor.
Bu toksinler her yerde bulunabiliyor; havada, badanada, panjurlarda, halıda, mobilyada, temizlik araçlarında, deterjanlarda, makyaj malzemelerinde, pişirme kaplarında, elektronik eşyalarda, giysilerde, aşılarda, gıda katkılarında, sebzelerde, meyvelerde, ette, sütte, oyuncaklarda ……
Toksik maddelerin ne gibi yan etkileri var?
Bu toksinler hücre zarını hasara uğratıyorlar, serbest radikal aktivitesini arttırıyorlar, enzimleri tahrip ediyorlar, kanser yapıyorlar, bağışıklık sistemini çökertiyorlar; vitamin ve mineral eksikliklerine, doğuştan organ ve iskelet anormalliklerine, davranış, algılama, bilişim ve motor fonksiyonlarında değişik şiddetlerde bozukluklara yol açıyorlar
İşin kötüsü bu toksinler kişinin detoksifikasyon yeteneği ile ilişkili olarak çok düşük düzeylerde bile etkili olabiliyor. Yaş da önemli. Yaş ne kadar küçük ve beyin ne kadar az olgun ise zarar da o oranda artıyor. En büyük hasara anne karnındayken maruz kalınıyor.
Bu toksinlerin birikici etkileri de var. Yani çok düşük dozda alınsalar bile sinsice ilerliyor ve yıllar sonra etkileri ortaya çıkıyor. Bazı kimyasallara maruz kalındığında kalıcı ve geri dönüşümsüz hasarlar doğabiliyor. Bu nedenle çocuklarımız, torunlarımız ve hatta kendi geleceğimiz çok büyük tehdit altında.
Mesela bir insanın 40 yaşında kanser olması, anne karnında aldığı toksinlere bağlı olabilir mi?
Tabii ki böyle bir ihtimal yüksek. Ama bunu belki de hiç ispatlayamazsınız. Sadece kanser değil, uzmanlar ‘idiopatik’ (nedeni bilinmeyen) denilen birçok hastalığın mesela nöropsikiatrik hastalıkların, astımın, kalp hastalıklarının çoğunun bu toksinlere bağlı gelişebileceğini ifade ediyorlar(31).
2009 yılında sonuçları açıklanan bir araştırmada yenidoğan bebeklerin göbek bağından alınan örneklerde ortalama 287 toksin saptanmış (32). Bu toksinlerden 180’inin kansere, 208’inin doğumsal anomalilere neden olduğu saptanmış. 217’si beyin ve çevresel sinir sistemi için toksikmiş.
Gazete ve televizyonlarda yapılan domuz gribi aşısı tartışmalarında timerosal adı çok geçti. Nedir bu timerosal?
Timerosal aşıların içinde kullanılan bir koruyucu, onların mikropla bulaşmasını engelliyor. Yani bu madde, aşıların ömrünü uzatmak için kullanılıyor. Timerosalin %49.6’sı cıvadır; metabolize olduğunda etilcıva ve tiyosalisilata dönüşür.
Cıva bileşikleri sinir sitemi hücrelerini tahrip ederek etkisini gösteriyor. Akut cıva zehirlenmesi ölüme yol açarken kronik cıva zehirlenmesi kalp hastalığı, otizm, konuşma bozukluğu, hiperaktivite, havale gibi çok sayıda hastalığa neden oluyor. Kronik cıva zehirlenmesinde görülen duyusal, nörolojik, motor, davranış nörotransmitter ve biyokimyasal bozuklukların aynıları otizmde de görülebiliyor.
1980’li yılların ortalarına kadar sadece karma (difteri-tetanoz-boğmaca), çocuk felci ve kızamık aşıları uygulanıyordu ve bunlardan sadece karma aşı cıva (timerosal) içeriyordu. İki yaşına kadar 4 kere aşılanan çocuk ortalama (4×25)= 100μg timerosal alıyordu. 1990 yılların başında menenjit (HiB) ve sarılık (Hepatit B) aşıları da rutin aşılar arasına katıldı. Böylece 2 yaşındaki bir çocuğun enjeksiyon yolu ile aldığı cıva miktarı 100 μg’dan 237.5 μg’a yükselmiş oldu.
Çoklu dozlarla yapılan toplu aşılamalarda ise tehlike daha da büyüyordu. Çünkü aşı şişesi iyi
çalkalanmadıysa şişenin sonunda kalan bölümü alanlardaki cıva miktarı daha da yükseliyordu. Tek dozluk aşılarda ise o kadar büyük değildi..
Hep di’li geçmiş zamanı kullanıyorum, çünkü birkaç yıl önce birçok Dünya ülkesi ve T.C Sağlık Bakanlığı bu aşıları yasakladı. Artık bu aşılar tek dozluk ve timerosal içermiyor. Şu anda sadece bazı grip aşılarında (domuz gribi dahil) cıva var. Ama maalesef hala birçok tıp profesörü ve doçenti (bunların içinde çok sayıda çocuk hekimi ve mikrobiyolog da var) hala cıvanın zararlı olmadığını söyleyebiliyor!!! Bunlar ya bilgisiz ya da aşı kartelerinin işbirlikçisi.
Cıva otizmin tek nedeni midir?
Otistik çocukların önemli bir bölümünde kan ve doku cıva düzeyleri yüksektir. Ama her otistik çocukta cıva yüksek değildir. Yani cıva otizmin önemli bir nedenidir ama tek nedeni değildir. Kurşun, arsenik, alüminyum gibi ağır metallerin yanında sütteki kazein, buğdaydaki glüten ya da çok sayıda başka kimyasal toksin, ayrıca çeşitli mikroorganizmaların çıkardıkları toksinler de otizm gibi zihni bozukluklara neden olabiliyor.
Bazı uzmanlar aşıların içinde bulunan etil cıva toksik olmadığını, toksik olanın metil cıva olduğunu söylüyorlar. Doğru mu bu?
Balık ve deniz ürünlerinin içinde bulunan cıva, daha farklı bir molekül olup metil cıvadır. Fakat hem etil cıva hem de metil cıva aynı derecede toksiktir. Yani cıva cıvadır. Biliyor musunuz ki etil cıva şişelerinin üzerinde kuru kafa işareti var!
Birçok uzman balıktan aldığımız cıvanın aşıdan aldığımıza göre daha az olduğunu ve bu nedenle aşıdaki cıvanın zararsız olduğunu söylüyorlar.
Bu uzmanların dedikleri ilk bakışta doğru gibi görünüyor. Gerçekten de haftada 2 gün deniz ürünleri yiyen bir erişkin günde ortalama 2.3 μg cıva almış oluyor. Halbuki aşılardan cıvanın çıkartılmadığı zamanlarda bir bebeğin aşılarla hayatın ilk 6 ayı içinde aldığı cıva miktarı günde 1 mikrogramdı.
Peki siz niye aşıdaki cıva niye zararlıdır diyorsunuz.
Bakın Arzu Hanım bu kifayetsiz muhterisler gerçekten çok tehlikeli, merhum Uğur Mumcunun dediği gibi bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olan insanlar. Birçoğu doçent, profesör unvanına sahip olsalar bile bence uzman olmayan kişiler bunlar. Şimdi söylediklerinin niye temelsiz olduğunu tek tek açıklayacağım;
Ağızdan alınan cıva da zararlıdır ama genellikle çok azı kana geçer. Halbuki aşılar iğne yolu ile verildiğinden cıvanın tamamı kana geçer.
Bir bebek doğduğu günden itibaren cıvalı bir aşı ile tanışmaktadır (ilk gün yapılan Hepatit B aşısı yakın zamana kadar timerosal içeriyordu). Bebek doğduğunda 3 kilodur. Kıyasladıkları erişkin ise 70-80 kilo.
Beyin gelişiminin çok hızlı olduğu hayatın ilk aylarında ağır bir metalin ya da başka bir toksinin beyin üzerindeki hasarı çok daha fazla olmakta. Bakın 3 kiloluk çocuk da 80 yaşındaki adam da aynı aşıyı oluyor.
Ama bilimsel araştırmalarda cıva ile otizm arasında hiçbir ilişki olmadığı gösterilmiş.
Doğru böyle 3-4 araştırma var. Hepsi de aşı firmasının finansal desteği ile yapılmış. Size önce bir şey söyleyeyim. Aşı ya da ilaç firmalarının yaptırdığı araştırmalara hep kuşku ile bakarım. Araştırmalar mutlaka sattıkları bir ilaç ile ilgilidir. Araştırması yapılan ilacın zararlı olduğunu gösteren hiçbir araştırma görmedim ben. Sonuç istedikleri gibi çıkmazsa araştırmayı yayınlamıyorlar, ya da birkaç manipülasyon ve istatistik oyunu ile sonucu istedikleri gibi çıkarttırıyorlar.
Yani aşı firmalarının yaptırdığı araştırmalarda tahrifat mı var diyorsunuz?
Bence birçoğu için bu böyle. Mesela cıva ile otizm arasında hiçbir ilişki olmadığını ileri süren firma destekli bu araştırmalardan biri Patric Ip ve arkadaşları tarafından 2004 yılında ünlü Journal of Child Neurology’de kaleme alındı(33). Birçok otorite de bu makaleyi ‘aşı otizm yapmaz’ iddiasının sağlam göstergelerinden biri olarak gösterdi. 2007 yılında Catherine DeSoto aynı araştırmanın verilerinin istatistik analizini tekrar yaptığında cıva ile otizm arasında çok manalı bir ilişki olduğunu ortaya koydu (34). Yani arada birileri rakamlarla oynamıştı. Derginin editörü bu makaleyi bir özür yazısı ile birlikte aynı dergide yayınladı.
Rezillik bu
Evet haklısınız. Kötü, ahlaksız insanlar bunlar.
O zaman hamile kadınların dişlerinde amalgam dolgu olması felaket bir durum
Evet bence de felaket. Hamile annenin diş dolgularındaki cıva bebeğin beynine zarar veriyor (35). Ama ne bizim Dişçiler Odamız, ne Amerikan Dişçiler Birliği ne de Amerikan Gıda-İlaç Yönetimi (FDA) amalgamı zararlı kabul ediyor (36).Halbuki ağzında 8 amalgam dolgu olan bir kişinin kanına günde 10 ile 120 μg cıva girebiliyor (37).
Neyse ki Britanya, Fransa, Almanya, Isveç, Norveç, Japonya, Taiwan artık amalgam dolguyu büyük ölçüde terk etti. Türkiye’de de kompozit dolguya geçiş başladı.
Tabii bu arada daha önce söylediğim gibi domuz gribi aşısı da timerosal içeriyor. Buna rağmen gebelere uygulanması sakıncasız denebiliyor. Hatta bir ara gazetelerimizden birinde Sağlık Bakanı ‘Domuz gribi aşısı olmayan hamile ölür’ dediğini yazdı manşetten. Bu sözler infial yarattı. Daha sonra Bakan söylediğinin yanlış anlaşıldığını söyledi ve ilaveten gebelere katkısız aşı yapılacağını ilan etti.
Bir başka sorun da şu. Gebeliğin yaklaşık 28. haftasında anne karnındaki bebeklere RH uyuşmazlığından korunmak için cıva içeren anti-D globulin (Rhogam) yapılıyor (38). Bu ilaç da cıva içeriyor ve bebeği ciddi bir riske sokuyor.
Cıvanın toksisitesinden korunmak için cıva içeren aşılardan kaçınılması, fazla cıva biriken büyük balık ve deniz ürünlerinin tüketilmemesi, diş tedavilerinde amalgam kullanılmaması gerekiyor. Diş dolgularının anne adayı hamile kalmadan çok önce çıkartılması lazım. Gebelik sırasında çıkartmak ise anneden bebeğe birden bire çok miktarda cıva geçmesine neden olması bakımından tehlikeli.
Sağlıklı bir bebek sahibi olmak için neler yapılmalı?
Dr. Weston Price ünlü kitabında dolaştığı bazı Afrika kabilelerinde şöyle bir gelenek olduğunu öğrenmiş (39). İki genç insan evlendikleri gün gerdeğe giremezlermiş. En az 6 ay beklemeleri gerekiyormuş. Bu süre içinde yakalanan avların en iyi kısımları (sakatat), en taze meyve ve sebzeler onlara verilirmiş. Bu özel beslenme hamile kaldıktan sonra da anne adayında devam edermiş. Eğer bir kabilede anormal bir bebek doğarsa bu durum o köyün kabahati olarak diğer köyler tarafından ayıplanırlarmış. ‘Ne hata yaptınız da bu çocuk böyle doğdu?’ derlermiş.
Dr. Price doğal şekilde beslenen kabile insanlarının hepsinin çok sağlıklı olduğunu görmüş. Ama aynı genetik yapıya sahip yerlilerin batı tipi beslenmeye geçtikten hemen sonra hızla fiziksel ve ruhsal yozlaşmaya maruz kaldıklarını da saptamış.
Beslenme ve yüz şekilleri bölümünde bu konuyu genişçe anlatmıştım.
Son olarak alınacak tedbirleri bir özetleyelim.
Un ve şekerden fakir, sebze, meyve, et ve yumurta gibi doğal gıdalardan zengin bir diyet uygulanılmalı (insülin direnci önlenmeli)
Kesinlikle rafine edilmiş gıda tüketilmemeli
Margarin ve sıvı yağların (mısır, soya, ayçiçeği vb) kullanılmaması, bunların yerine hayvani yağların (tereyağı, iç yağı, kuyruk yağı) ve zeytinyağının yenilmesi Bağırsak florasında bulunan probiyotikleri artırdıkları için bol bol fermentasyon ürünleri (kefir, turşu, ev yoğurdu, peynir, şarap, boza, sirke, tuzlama yiyecekler, bira mayası) tüketilmeli
Günde en az 3-5 dakika kültür fizik yapılmalı ve yarım saat yürünmeli
Erken yatıp erken kalkılmalı
Sigara ve alkol tüketilmemeli
Doğal gıda tüketmeyenlere günde 1 mg folik asit verilmeli Dozaja dikkat!)
EPA+DEHA miktarı günde 500-1000 mg olacak şekilde balık yağı alınılmalı)
İyotlu tuz kullanılmalı
Yeterli güneşlenmeyenlere Serum 25 (OH) D Vitamini Düzeyi 40-120 ng/mL olacak şekilde D vitamini takviyesi yapılmalı. (Günde 5000 ünite -50 damla D vit 3- ya da 2 ayda bir ağızdan 300,000 ünite depo ampul kullanımı güvenlidir).Bütün tedbirler döllenmeden önceki 6 aydan itibaren alınmalıdır.
Öncelikli olarak yapılması gereken tahliller
– Kan sayımı, demir, ferritin
– Folik asit, B12 vitamini, D vitamini
– Kalsiyum, fosfor, magnezyum
– Glükoz, insülin, hemoglobin A1C
Hedefler:
– İnsülin: Normali açlık sırasında 5 ünitenin altında olması gerekiyor.
– Hemoglobin A1C %6’nın altında tutulmalı
– D vitamini kan düzeylerini 40-120ng/mL arasında olmalı.
– B12 vitamini 400-900pg/mL arasında tutulmalı.
Prof. Dr. Ahmet AYDIN
İÜ Cerrahpaşa Tıp Fak. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları ABD
Metabolizma ve Beslenme Bilim Dalı Başkanı
(
besahmet@yahoo.com)
KAYNAKLAR
Tuncbilek E, Boduroglu K, Alikasifoglu M. Results of the Turkish congenital malformation survey. Turk J Pediatr 1999; 41(3): 287-297.
Reyhan Oksay, Cumhuriyet-Bilim Teknik 22.08.2008, New Scientist, 12 Temmuz 2008
Herbig AK, Stover PJ. Nutrition and developmental biology. Annales Nestle 2002;60:1-11.
Eriksson UJ: The pathogenesis of congenital malformations in diabetic pregnancy. Diabetes Metab Rev 1995; 11:63–82.
Suhonen L, Hiilesmaa V, Teramo K: Glycaemic control during early pregnancy and fetal malformations in women with type I diabetes mellitus. Diabetologia 43:79–82, 2000
Hales CN, Barker DJP, Clark MPS et al. Fetal and infant growth and impaired glucose intolerance in men and women at age 64. BMJ 1991; 303: 1019-22
Olsen SF, Secher NJ. Low consumption of seafood in early pregnancy as a risk factor for preterm delivery: prospective cohort study BMJ 2002;324:447
Helland IB, Smith L, Saarem K, Saugstad OD, Devron CA. Maternal supplementation with very-long-chain n-3 fatty acids during pregnancy and lactation augments children’s IQ at 4 years of age. Pediatrics 2003;111:e39-e44.
Neuringer M, Connor WE, Van Petten C, Barstad L. Dietary omega-3 fatty acid deficiency and visual loss in infant rhesus monkeys. J Clin Invest 1984;73:272–6.
Hibbeln JR. Seafood consumption, the DHA content of mothers’ milk and prevalence rates of postpartum depression: a cross-national, ecological analysis. J Affect Disord. 2002;69(1-3):15-29.
Helland IB, Saarem K, Saugstad OD, Drevon CA. Fatty acid composition in maternal milk and plasma during supplementation with cod liver oil. Eur J Clin Nutr.1998; 52 :839 – 45
Czeisel AE. Reducing risk of birth defects with periconceptional micronutrient supplementation. In Delange FM, West KP Jr (eds) Micronutrients in the first moths of life. Nestle Nutrition Workshop Series Pediatric Program 2003;52:309-25
Kim YI. Role of folate in colon cancer development and progression. J Nutr 2003;133(suppl):3731S–9S.
Eyles D, Brown J, Mackay-Sim A, McGrath J, Feron F: Vitamin D3 and brain development. Neuroscience. 2003;118(3):641-53
Torrey EF, Miller J, Rawlings R, Yolken RH. Seasonality of births in schizophrenia and bipolar disorder: a review of the literature. Schizophr Res. 1997;28(1):1–38.
Kinney DK, Barch DH, Chayka B, Napoleon S, Munir KM. Environmental risk factors for autism: Do they help cause de novo genetic mutations that contribute to the disorder? Med Hypotheses. 2010;74(1):102-6.
Marya RK, Rathee S, Lata V, Mudgil S. Effects of vitamin D supplementation in pregnancy. Gynecol Obstet Invest 1981;12:155–61.
Brooke OG, Butters F, Wood C. Intrauterine vitamin D nutrition and postnatal growth in Asian infants. Br Med J (Clin Res Ed) 1981;283:1024
Erkkola M, Kaila M, Nwaru BI et al. Maternal vitamin D intake during pregnancy is inversely associated with asthma and allergic rhinitis in 5-year-old children. Clin Exp Allergy. 2009;39(6):875-82.
Schroth R, Lavelle C, Moffatt ME. Influence of maternal vitamin D status on infant oral health. Abstract # 1646. International Association for Dental Research 37th Annual Meeting, Toronto, Canada, July 4, 2008.
Hypponen E, Laara E, Reunanen A, Jarvelin M, Virtanen SM. Intake of vitamin D and risk of type 1 diabetes: a birth-cohort study. Lancet 2001;358:1500–3.
Rosenfeldt V, Benfeldt E, Nielsen SD et al. Effect of probiotic Lactobacillus strains in children with atopic dermatitis. J Allergy Clin Immunol 2003; 111: 389–95.
Kalliomaki M, Salminen S, Arvilommi H, et al. Probiotics in primary prevention of atopic disease: a randomized placebo-controlled trial. Lancet 2001; 357: 1076-1079.
WHO, UNICEF, ICCIDD: Indicators of assesing iodine deficiency disorders and their control through salt iodinization. WHO/NUT/94.6 Geneva, WHO,1994
Smith SM, Dickman ED, Power SC, Lancman J. Retinoids and their receptors in vertebrate embryogenesis. J Nutr. 1998;128:467-70S
Mills JL, Smpso JL, Cunnigham GC et al. Vitamin A and bith defects. Am J Obstet Gynecol 1997;177:31-6
Milman N. Iron and pregnancy–a delicate balance. Ann Hematol. 2006;85:559–65.
Grantham-McGregor S, Ani C. A review of studies on the effect of iron deficiency on cognitive development in children. J Nutr. 2001;131: supp 2:649S–66S.
Yajnik CS, Deshpande SS, Jackson AA, Refsum H, Rao S, Fisher DJ, Bhat DS, Naik SS, Coyaji KJ, Joglekar CV, Joshi N, Lubree HG, Deshpande
VU, Rege SS, Fall CH. Vitamin B12 and folate concentrations during pregnancy and insulin resistance in the offspring: the Pune Maternal Nutrition Study. Diabetologia. 2008;51(1):29-38.
Wilson A, Platt R, Wu Q, Leclerc D, Christensen B, Yang H, et al. A common variant in methionine synthase reductase combined with low cobalamin (vitamin B12) increases risk for spina bifida. Mol Genet Metab 1999;67:317-23.
http://www.ewg.org/reports/bodyburden2/execsumm.php AXYS Analytical Services (Sydney, BC) and Flett Research Ltd. (Winnipeg, MB)
Ip P, Wong V, Ho M, Lee J, Wong W. Mercury Exposure in Children With Autistic Spectrum Disorder: Case-Control Study. J Child Neurol.2004; 19: 431-434
DeSoto MC, Hitlan RT. Blood Levels of Mercury Are Related to Diagnosis of Autism: A Reanalysis of an Important Data Set. J Child Neurol. 2007; 22(11): 1308-1311
http://www.attorneyaccess.net/Thimerosal.cfm http://articles.mercola.com/sites/a...-to-Claim-Mercury-is-Completely-Harmless.aspx World Health Organization. Environmental Health Criteria. 118, Inorganic Mercury (Friber I, ed) WHO Geneva 1991.
Geier DA, Geier MR. A prospective study of thimerosal-containing Rho(D)-immune globulin administration as a risk factor for autistic disorders The Journal of Maternal-Fetal & Neonatal Medicine. 2007; 20 (5):385 – 390
Price WA. Nutrition and physical degeneration, New York, Paul B. Hoeber, Inc., 1939
Alıntı Taş Devri Akıllı Beslenme
makarna pilav oluyor mecburen..çünkü onu yapıyorlar dinletemiyorum onların süt yapmayacağını suyun en çok süt yapacağını söylüyorum...mutfağıma girip dilediğimde yemeklerimi yapmayı özledim..
