1-) İslamiyet Öncesi Türk Tarihinde
Bilim, Edebiyat, Sanat, Din, Tarih
İnsanları ve Eserleri
İskitler(Sakalar) : Alper Tunga , Şu Destanları
Asya Hunları : Oğuz Kağan Destanı
Kırgızlar : Manas Destanı (En uzun sözlü edebiyat eseri) , Yenisey Yazıtları
Uygurlar : Türeyiş ve Göç Destanları , Sine uşi ve Karabalgasun Yazıtları
Göktürkler : Ergenekon ve Bozkurt Destanları, Göktürk Kitabeleri
Oğuzlar : Dede Korkut Hikayeleri (oğuzlar ve kıpçakların mücadelesi)
2-) İlk Türk İslam Döneminde Bilim,
Edebiyat, Sanat, Din, Tarih İnsanları
ve Eserleri
KARAHANLILAR
Kutadgu Bilig(Yusuf Has Hacip) : Yazarı Bilinen ilk Türk İslam eseridir, Siyasetname özelliği taşır,
Devlet adamlarına yönetimle ilgili öğütler verir ,”Mutluluk veren Bilgi” anlamına gelir
Divanü Lügat-it Türk(Kaşgarlı Mahmut) : İlk Türkç Ansiklopedik sözlüktür, Yazılış amacı
Türkçenin zenginliğini ortaya koymak Araplara Türkçe öğretmektir, içerisinde dünya haritası bulunur
Atabetül Hakayık(Edip Ahmet Yükneki): Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Anlamı
“hakikatlerin eşiği” dir. Atabetül Hakayık, dini öğütler vermketedir ve bu öğütler genelde kıssadan
hisse tarzındadır.
Divan-ı Hikmet(Ahmet Yesevi) : Türk tasavvuf edebiyatının ilk örneğini teşkil etmektedir, Ahlaki
öğütler içerir
BİLİM ADAMI VE DÜŞÜNÜRLER – EDEBİYATÇILAR
Abdülhamid İbn Türk: İslam dünyasında ilk cebir kitaplarından birinin yazarıdır. Harezmî döneminde
yaşayan Abdülhamit İbn Türk’ün özellikle ikinci dereceden denklemler üzerindeki çalışmaları çok
önemlidir.
Harezmî (780 - 850): Matematik astronomi ve coğrafya ile ilgili yaptığı çalışmaları ile tanınır.
Matematikte sıfır rakamı ilk kez Harezmî tarafından kullanılmıştır.
Farabi (870 - 950): Matematik, fizik, astronomi ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Aristo’nun fikirlerini en
iyi açıkladığı için “ikinci öğretmen(Muallimi sani)”, unvanıyla tanınmıştır. İslâm Felsefesini
kurmuştur. Türk – İslam devletlerinde pozitif bilimlerin temelleri Farabi tarafından atılmıştır. Farabi’nin
birçok eseri tercüme yoluyla Avrupa’ da yüzyıllarca üniversitelerde temel eser olarak okutulmuştur.
Eseri, İshaü’l-ulum (bilimlerin sınıflandırması),El Medinet’ül fazıla
İbni Sina (982 -1037): Büyük bir filozof ve tıp bilginidir. Tıp, mantık, fizik ve din felsefesi sahasında
220 civarında eser yazmıştır. “Tıp Kanunu(El Kanun Fi’t Tıp)” adlı eseri meşhurdur. Hekimlik
konusunda kendisine batıda “Tıbbın hükümdarı” denilmiştir. Batı dünyasında “Avicenna” ismi ile
bilinir.
El-Birûni (973 -1051): Türk – İslam dünyasının en büyük bilginlerinden biridir. Çok çeşitli alanlarda
araştırmalar yapmıştır (Matematik, Coğrafya, Eczacılık vb). Enlem ve boylam hesaplarını yapmıştır.
Matematikte önemli problemlerle uğraşmış ve çözümler getirmiştir. , Bilimin ilerlemesi önündeki en
büyük engelin serbest düşüncenin olmayışı olduğunu söylemiştir
El Razi (1149 -1210): Kimyagerdir. Sülfürik asidi bulmuştur.
Uluğ Bey (1394 -1449): Astronomi bilginidir (heyet cetveli ile yıldızların fihristini yapmıştır). Aynı
zamanda önemli bir devlet adamıdır. Timur’un torunudur. Uluğ Bey, Semerkant’ta bir medrese ve bir
de rasathane yaptırmıştır. Kadı Zade bu medreseye başkanlık etmiştir.
İbn-i Rüşt (1126 -1198): Felsefe, tıp ve astronomi üzerinde çalışmıştır. Pozitif bilime çok önem
vermiş, Rönesans’ın doğmasında etkili olmuştur. Skolastik düşünceyi sarsmıştır.Aklın inaancın önünde
tutulması gerektiğini savunmuştur
İmam Gazali (1058 – 1112): İslâm filozofudur. Melikşah zamanda yaşamış, Nizamiye
medresesinde ders vermiştir.
Ömer Hayyam: Matematik, astronomi, edebiyat alanında eserler ortaya koymuştur. Celali takvimini
hazırlamıştır. Edebiyat alanında Rubaileri ile ünlüdür.
Zamahşeri : Harzemşahlar döneminde yaşamıştır, Keşşaf ve Mukaddimet’ül Edeb önemli eseridir
Ali Şir Nevai : Timur Devletinde yaşamıştır ,Çağatay Türkçesinin en büyük şairidir, Eseri
Muhakemet-ül Lugateyn Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu kanıtlamaya çalışmıştır
Hüseyin Baykara : Timur devletinde yaşamış , Taht kavgaları ve savaşlarla geçen uzun saltanat
döneminde bilim, sanat ve edebiyatta büyük gelişmeler sağlanmıştır.
El Kindi : Kindi, geometride ilk defa açıları pergel ile ölçen, sıvıların özgül ağırlıklarını hesaplayan
kişidir. Felsefeden tıbba, ilahiyattan siyasete, matematikten astronomiye, meteorolojiye, psikolojiden
diyalektiğe, optikten kimyaya kadar yirmi ayrı sahada eser vererek sayıları 270’in üzerinde bir külliyat
oluşturmuştur.
Firdevs : Sultan Gazneli Mahmut için şahname adlı eseri yazmıştır
ANADOULU SELÇUKLULAR
Muhyiddin Arabi: Konya’ya yerleşmiş ve Anadolu’da tasavvufun gelişmesinde büyük rolü
olmuştur. Kaleme aldığı pek çok eserle, islâm dünyasında şeyh-i ekber (en büyük şeyh) adıyla ün
kazanmıştır. Muhyiddin Arabi, vahdet-i vücut görüşü ile gerçek varlığın tek olduğunu, onun da Allah
olduğunu vurgulamıştır.
Sadreddin Konevi: Muhyiddin Arabi’nin öğrencisidir. Ekberilik tarikatının kurucusudur.
Mevlana Celaleddin-i Rumi: Anadolu Selçuklu döneminde yetişen büyük
mutasavvıftır. O dönemde, Anadolu’ya “Diyar-ı Rum” denildiğinden kendisine de Anadolulu
anlamında “Rumi” denilmiştir. Eserlerini Farsça yazdığından genelde üst tabakadaki insanlara hitap
etmiştir.
Mevlana’nın başlıca eserleri şunlardır:
Mesnevi: Farsça yazılmış altı ciltlik bir eserdir. Bu eser, insanlara sevgiyi, hoşgörüyü ve inanç yolunun
gerçek mutluluk yolu olduğunu öğretmiştir.
Divan-ı Kebir: Yedi ciltten meydana gelen bu eserdeki gazellerde sevgi ve aşk konulan işlenmiştir.
Fihi Mafih: Mevlana’nın rubai tarzında söylediği şiirlerini topladığı eseridir.
Mektubat (Mektuplar): Selçuklu devlet adamlarına ve yakınlarına yazdığı mektupların
derlenmesinden oluşmuştur.
Hacı Bektaş Veli: 13. yüzyılda Horasan’dan Anadolu’ya gelen bir Türk mutasavvıfıdır (1209-1271).
Hacı Bektaş Veli, kurduğu Bektaşîlik tarikatıyla, hoşgörü ve insan sevgisini yaymaya çalışmıştır.
Bektaşilik Osmanlı ordusunda yeniçeri ocağının resmi tarikatı olmuştur.
Bektaşîliğin temel kitabı olan Makalat; Hacı Bektaş Veli’nin Arapça kaleme aldığı eseridir. Bektaşilik
tarikatı Anadolu’nun Türkleşmesinde büyük bir rol oynamıştır.
Yunus Emre: XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu’da oluşan milli tasavvuf edebiyatının en büyük
şairidir. Yunus, tasavvuf aşkıyla Türkçenin şaheserlerini meydana getirdi. Bütün insanlığa hitap eden
ve çağını aşan Yunus Emre, çok sade ve anlaşılır bir dille şiirler söyledi. Şiirlerini, Divan ve
Risaletü’n-Nushiye adlı eserlerinde topladı.
Hoca Dehhani: Bu dönemin ilk divan şairidir. En önemli eseri, Selçuklu sultanı III.Alaaddin
Keykubad’ın emriyle kaleme aldığı Farsça yazdığı Selçuklu Şehnamesi‘dir.
Nesimi: Türkçe ve Farsça iki divanı vardır. 14. yüzyılda yaşamış, hem divan hem de tasavvuf
edebiyatında iz bırakmıştır.İnsanın oluşumu, kainatın yaradılışını ruha değil, maddeye bağlayan bir
anlayışa sahiptir. Özellikle Alevi-Bektaşi toplulukları arasında günümüze değin yaşatılmıştır.
Germiyanlı Ahmedi: Divan edebiyatının en güzel örneklerini vermiştir. En önemli eserleri Türkçe
yazdığı Divan ve İskendername’dir.
Caca Bey: Anadolu Selçuklu Devletinin zayıfladığı zamanlarda Kırşehir’i yönetmiş ve kendi adıyla
anılan ünlü bir medrese yaptırmış , Matematik ve Astronomi alanında çalışmaları vardır
Ahmet Gülşehri : Ahilik geleneğinden gelmektedir, İranlı şair Feridüttin Attarın Mantık-ül Tayr eserini
türkçeye çevirmiştir
Aşık Paşa : Eserlerini Türkçe Yazmıştır, Garipnamme en önemli eseridir