- 12 Temmuz 2006
- 35.029
- 30.376
- 60
İran-Irak Savaşı'nın başlangıcı.
Bir milyonu aşkın insanın hayatını kaybettiği bir o kadar insanın da yaralandığı ya da sakat kaldığı 1980-88 yılları arasında Orta Doğu'yu kan gölüne çeviren kazananın olmadığı İran-Irak Savaşı'nın öncesi ve savaş sürecinde yaşananlar...
Savaş öncesi İran
19 Ağustos 1953 yılında CIA ve MI-6'nın ortak operasyonu ile Muhammed Musaddık iktidardan devrildiğinde Kum uleması olarak bilinen İran uleması ciddi bir tepki göstermemiştir. Hem Musaddık’a hem de darbeyi gerçekleştirenlere karşı mesafeli duran ulema tarafsızlık politikasını tercih etmiştir. Şah Muhammed Rıza Pehlevi ve taraftarları, Musaddık’ı siyasi sahneden sildikten sonra hızla hegemonya alanlarını genişletmiş ve İran siyasetine ağırlıklarını koymuştur.
Şaşaalı yaşamıyla dikkat çeken İran Şahı Rıza Pehlevi.
Bu süreçten sonra Şah Rıza Pehlevi ve çevresinin müsrif tutumu, Batı hayranlığı ve İsrail gibi ülkeler ile kurduğu yakın ilişkiler ulema içerisinde rahatsızlık yaratmaya başlamıştır. Şah’ın bu tutumlarına karşı duyulan rahatsızlık “Beyaz Devrim” olarak nitelendirilen on maddelik reform paketinin açıklanmasından sonra büyük bir öfkeye dönüşmüştür.
Şah Muhammed Rıza Pehlevi, toprak mülkiyeti belgelerini yeni sahiplerine teslim ediyor. Beyaz devrim, 1963.
Beyaz Devrim’e karşı içinde Ayetullah Humeyni’nin de bulunduğu 8 kişilik bir ulema grubu sert bir protesto bildirisi yayınlayınca Şah büyük bir öfkeyle ulemaya haddini bildirmek için Kum’a geldi. Şah’ın burada yaptığı konuşma ulema içindeki rahatsızlığı daha da artırdı. Humeyni bu öfkenin en ateşli vaiziydi, henüz bildiri tartışmaları sürerken Humeyni’nin Nevruz Kutlamasının bidat olduğuna dair fetva yayınlaması bardağı taşıran son damla oldu. Şah’ın talimatıyla Humeyni’nin öğrencilere ders verdiği Feyziye Medreselerine komandolar baskın yaptı, bu operasyonda birçok öğrenci hayatını kaybetti. Ayetullah Humeyni ise tutuklanarak cezaevine konuldu.
Humeyni’nin öğrencilere ders verdiği Kum’daki Feyziye Medreseleri.
Humeyni’nin tutuklanması ulema içinde bomba etkisi yarattı. Kum’da başlayan protestolar ülke geneline yayıldı, yapılan gösterilerde birçok insan askerlerin açtığı kurşun sonucu hayatını kaybetti. Olayların büyümesinden endişe eden Şah, Humeyni’yi önce ev hapsine gönderdi, sonrasında da tutukluluğunu kaldırdı. Humeyni serbest bırakıldıktan sonra Şah’ın 1964 yılında İran’da suç işleyen ABD vatandaşlarının ABD mahkemelerince yargılanabileceğine dair kararı onaylaması Humeyni’yi tekrar harekete geçirmiştir. Bu kanunun İran bağımsızlığına gölge düşürdüğünü söyleyen Humeyni tekrar tutuklandı. Halkın öfkesinden çekinen Şah, ülkede başına daha büyük dertler açacağını düşünerek Humeyni’yi sürgüne gönderdi.
Humeyni'nin Bursa’da sürgündeyken çekilmiş bir fotoğrafı.
Humeyni’nin devrime kadar sürecek sürgün hayatının ilk durağı Türkiye oldu. Daha sonra Irak’a gitti. Irak’ta uzun yıllar yaşayan Humeyni’nin Irak’ın iç işlerine müdahale ettiği iddiasıyla önce evi kuşatıldı, sonra ülkeden çıkması istendi. Humeyni istemeyerek de olsa devrimin alt yapısını daha iyi hazırlayabileceği Fransa’ya geçti. 1979 yılına gelindiğinde Humeyni İran’da devrim için gerekli şartları oluşturmuştu. Musaddık’ın aksine yalnızca halkta değil, ordu içinde de büyük bir hakimiyet kurmuştu. Bu yüzden devrimin öncesinde ve sonrasında İngiltere ve ABD’nin askeri darbe teşebbüsleri karşılık bulmadı. Humeyni, İran’a döndüğünde milyonlarca İranlı onu karşılamış ve İran’da politik olarak yeni bir dönemin kapısı açılmıştı.
15 yıllık sürgünün ardından, 1 Şubat 1979’da Humeynî İran’a döndü.
Savaş öncesi Irak
Savaştan önce Irak, İran’ın aksine Doğu Blokuna daha yakın bir imaj çiziyordu. Bunun yanında Kuveyt üzerinden Irak petrolünü Batı’ya ihraç ediyor, özellikle ekonomik açıdan Batı ile yakın ilişkiler kuruyordu.
REKLAM
Irak siyaseti de diğer pek çok Orta Doğu ülkesi gibi askeri darbeler ile sarsılıyordu. 1958 yılında ilk darbe General Abdülkerim Kasım tarafından yapıldı ve Irak’taki Haşimi iktidarına son verildi. Vahşice öldürülen Başbakan Nuri Said’in cesedi Bağdat sokaklarında teşhir edildi. 1963 yılına kadar iktidarını sürdüren Kasım, bu kez karşı darbeyle iktidarını Abdurrahman Arif’e bırakmıştır. Abdurrahman Arif 1967 yılında gerçekleşen Arap-İsrail savaşlarında İsrail’e savaş açmış, petrol ambargosu uygulayan Arif, ABD ile Irak’ı karşı karşıya getirmekten çekinmemiştir.
Irak Başkanı Abdülkerim Kasım 1960.
1968 yılına gelindiğinde bu kez de Ahmet Arif, Hasan el-Bekir'in karşı darbesiyle iktidardan uzaklaştırılmış, darbeyle görevinden uzaklaştırdığı Kasım’la aynı kaderi paylaşmıştır.
Irak'ı felakete sürükleyen diktatör: Saddam Hüseyin
Irak siyasetine etkisi bugün dahi devam eden Saddam Hüseyin ise Tikrit’te fakir bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası o daha küçükken ölünce Saddam Hüseyin, politikaya yakından ilgili amcası tarafından büyütüldü. Fakirlik yüzünden iyi bir eğitim alamayan Saddam politikaya son derece meraklıydı. Ülkedeki hayat şartları sebebiyle acımasızca ezildiğini düşündüğü için öfke doluydu, yaşadıklarının sorumlusu olarak beceriksiz ve basiretsiz politikacıları görüyordu. Saddam’ın öfkesini umuda çeviren dönüm noktası ise Baas Partisi ile tanışması oldu. Saddam öylesine fanatik bir Baas Partisi üyesiydi ki 1959’da Cumhurbaşkanı Kasım’a suikast düzenleyenlerin içinde yer aldı. Başarısız suikasttan sonra tutuklanma korkusuyla ülkeden kaçarak Mısır’a gitti.
Irak Cumhurbaşkanı Saddam Hüseyin, Devrim Komutanlığı Konseyi’nin ortak toplantısına ve iktidardaki Baas Partisi’nin 31 Ekim 1998’deki bölgesel kuvvet komutasına başkanlık ediyor. (Reuters).
Saddam ilerleyen yıllarda Hasan el Bekir ile yakın ilişkiler kurdu. Bekir ise kendisine son derece sadık Saddam Hüseyin’i 1968 yılında yapılan askeri darbeden sonra Devrim Konseyi’nin başkan yardımcılığına getirdi.
Saddam Hüseyin tıpkı İran’da Humeyni gibi 1979 yılında iktidara gelmiş, daha iktidara gelmeden ülkede kendisine muhalif tüm isimleri ya idam ettirmiş ya da sürgüne göndermişti.
Savaş çanları çalıyor
İki ülke arasındaki sorunlar askeri çatışmaya dönüşmeden önce de ciddi diplomatik krizlere yol açıyordu. Irak’taki ayrılıkçı Kürtlere verilen İran desteği, Şatt’ül Arap sorunu, İran’da bulunan Huzistan’daki Arap azınlığın durumu ve Güney Irak’taki Şii popülasyonu İran ve Irak’ı zaman zaman karşı karşıya getiriyordu. Lakin bu sorunlar, özellikle Şatt’ül Arap sorunu, 1975 yılında yapılan Cezayir Anlaşmasıyla büyük oranda çözüme kavuşturulmuştu; ama 1979 yılındaki iki önemli gelişme savaşı kaçınılmaz kılmıştı. Bu gelişmeler; Humeyni ve Saddam Hüseyin’in iktidara gelişiydi.
İki ülke arasında gerginliğe yol açan İran ırak sınırındaki Şatt’ül Arap nehri.
Irak, İran’ı kendi rejimini topraklarına ihraç etmekle suçluyordu. İran ise Saddam’ın Arap dünyası liderliği için İran’a haksız yere saldırdığını iddia edecekti. Aslında iki tarafın iddiası da yanlış değildi. Saddam, Camp David anlaşması sonrası Mısır’ın bölgede kaybettiği liderliği açık bir biçimde talep ediyordu. Humeyni ise Devrim’den sonra yaptığı birçok konuşmada İslam dünyasındaki tüm Müslümanları diktatörlere karşı direnişe çağırıyor, bir yandan da Lübnan ve Filistin’de birçok yapının kurulmasına ve var olanların desteklenmesine katkı sunuyordu. Bu gelişmeler nüfusunun önemli bir kısmı Şii olan Irak için endişe vericiydi.
REKLAM
Saddam, İran’daki rehine krizi ve Humeyni’nin SSCB desteğini reddetmesi sonrası yalnızlaşmasını fırsat bildi. Ayrıca Humeyni’nin İran ordusundaki Şah taraftarı subayları tasfiyesinin İran ordusunun manevra alanını zayıflattığını düşünen Saddam, harekete geçerek 1980 yılında İran’ı işgal etmeye karar verdi.
İran, Irak’ın düşmanca hareketlerini kınasa da başlangıçta Saddam’ın daha ileriye gitmeyeceğini düşünerek karşılık vermedi; ama Irak ordusunun İran topraklarına doğru ilerlemesi üzerine Humeyni, Irak saldırısına karşı seferberlik ilan etti. Bu savaş Humeyni’ye hem içerdeki muhalefeti tamamen temizleme hem de iktidarını meşru bir zemine oturtma imkânı verecekti.
Kazananı olmayan bir savaş
Savaş başladıktan sonra ABD BaşkanıDonald Reagan, Saddam Hüseyin’e bir mektup göndererek Irak – ABD ilişkilerinin düzeltilmesini teklif etti. Bu mektuba Saddam Hüseyin olumlu cevap verdi. Bunun üzerine ABD, Irak’ı önce teröre destek veren ülkeler listesinden çıkardı, daha sonra kredi ve silah desteği sağladı. Saddam ayrıca birçok körfez ülkesinden ciddi miktarlarda maddi destek gördü. Saddam bu maddi destekle Almanya ve Kuzey Kore’den bol miktarda kimyasal silah satın almıştır.
Kimyasal silah saldırıları sebebiyle maske takan asker.
Saddam bu kimyasal silahları savaşta kullanmış ve yaklaşık 400 bin kişi bu silahların kullanılması sonucu hayatını kaybetmiştir. Bu katliamın en önemlisi Enfal Katliamı’dır. Halepçe Katliamı olarak bilinen olayda Saddam, İran destekli ayrılıkçı isyanı bastırmak için el Enfal Hareketi’ni başlatmıştır. Yaklaşık 40 bin nüfuslu Halepçe’de on binlerce kişi zehirli gazlar ile öldürülürken bu operasyonun sonunda 150 bine yakın Kürt, kimyasal silah saldırıları sonucu ölmüştür.
gzt.com
Bir milyonu aşkın insanın hayatını kaybettiği bir o kadar insanın da yaralandığı ya da sakat kaldığı 1980-88 yılları arasında Orta Doğu'yu kan gölüne çeviren kazananın olmadığı İran-Irak Savaşı'nın öncesi ve savaş sürecinde yaşananlar...
Savaş öncesi İran
19 Ağustos 1953 yılında CIA ve MI-6'nın ortak operasyonu ile Muhammed Musaddık iktidardan devrildiğinde Kum uleması olarak bilinen İran uleması ciddi bir tepki göstermemiştir. Hem Musaddık’a hem de darbeyi gerçekleştirenlere karşı mesafeli duran ulema tarafsızlık politikasını tercih etmiştir. Şah Muhammed Rıza Pehlevi ve taraftarları, Musaddık’ı siyasi sahneden sildikten sonra hızla hegemonya alanlarını genişletmiş ve İran siyasetine ağırlıklarını koymuştur.
Şaşaalı yaşamıyla dikkat çeken İran Şahı Rıza Pehlevi.
Bu süreçten sonra Şah Rıza Pehlevi ve çevresinin müsrif tutumu, Batı hayranlığı ve İsrail gibi ülkeler ile kurduğu yakın ilişkiler ulema içerisinde rahatsızlık yaratmaya başlamıştır. Şah’ın bu tutumlarına karşı duyulan rahatsızlık “Beyaz Devrim” olarak nitelendirilen on maddelik reform paketinin açıklanmasından sonra büyük bir öfkeye dönüşmüştür.
Şah Muhammed Rıza Pehlevi, toprak mülkiyeti belgelerini yeni sahiplerine teslim ediyor. Beyaz devrim, 1963.
Beyaz Devrim’e karşı içinde Ayetullah Humeyni’nin de bulunduğu 8 kişilik bir ulema grubu sert bir protesto bildirisi yayınlayınca Şah büyük bir öfkeyle ulemaya haddini bildirmek için Kum’a geldi. Şah’ın burada yaptığı konuşma ulema içindeki rahatsızlığı daha da artırdı. Humeyni bu öfkenin en ateşli vaiziydi, henüz bildiri tartışmaları sürerken Humeyni’nin Nevruz Kutlamasının bidat olduğuna dair fetva yayınlaması bardağı taşıran son damla oldu. Şah’ın talimatıyla Humeyni’nin öğrencilere ders verdiği Feyziye Medreselerine komandolar baskın yaptı, bu operasyonda birçok öğrenci hayatını kaybetti. Ayetullah Humeyni ise tutuklanarak cezaevine konuldu.
Humeyni’nin öğrencilere ders verdiği Kum’daki Feyziye Medreseleri.
Humeyni’nin tutuklanması ulema içinde bomba etkisi yarattı. Kum’da başlayan protestolar ülke geneline yayıldı, yapılan gösterilerde birçok insan askerlerin açtığı kurşun sonucu hayatını kaybetti. Olayların büyümesinden endişe eden Şah, Humeyni’yi önce ev hapsine gönderdi, sonrasında da tutukluluğunu kaldırdı. Humeyni serbest bırakıldıktan sonra Şah’ın 1964 yılında İran’da suç işleyen ABD vatandaşlarının ABD mahkemelerince yargılanabileceğine dair kararı onaylaması Humeyni’yi tekrar harekete geçirmiştir. Bu kanunun İran bağımsızlığına gölge düşürdüğünü söyleyen Humeyni tekrar tutuklandı. Halkın öfkesinden çekinen Şah, ülkede başına daha büyük dertler açacağını düşünerek Humeyni’yi sürgüne gönderdi.
Humeyni'nin Bursa’da sürgündeyken çekilmiş bir fotoğrafı.
Humeyni’nin devrime kadar sürecek sürgün hayatının ilk durağı Türkiye oldu. Daha sonra Irak’a gitti. Irak’ta uzun yıllar yaşayan Humeyni’nin Irak’ın iç işlerine müdahale ettiği iddiasıyla önce evi kuşatıldı, sonra ülkeden çıkması istendi. Humeyni istemeyerek de olsa devrimin alt yapısını daha iyi hazırlayabileceği Fransa’ya geçti. 1979 yılına gelindiğinde Humeyni İran’da devrim için gerekli şartları oluşturmuştu. Musaddık’ın aksine yalnızca halkta değil, ordu içinde de büyük bir hakimiyet kurmuştu. Bu yüzden devrimin öncesinde ve sonrasında İngiltere ve ABD’nin askeri darbe teşebbüsleri karşılık bulmadı. Humeyni, İran’a döndüğünde milyonlarca İranlı onu karşılamış ve İran’da politik olarak yeni bir dönemin kapısı açılmıştı.
15 yıllık sürgünün ardından, 1 Şubat 1979’da Humeynî İran’a döndü.
Savaş öncesi Irak
Savaştan önce Irak, İran’ın aksine Doğu Blokuna daha yakın bir imaj çiziyordu. Bunun yanında Kuveyt üzerinden Irak petrolünü Batı’ya ihraç ediyor, özellikle ekonomik açıdan Batı ile yakın ilişkiler kuruyordu.
REKLAM
Irak siyaseti de diğer pek çok Orta Doğu ülkesi gibi askeri darbeler ile sarsılıyordu. 1958 yılında ilk darbe General Abdülkerim Kasım tarafından yapıldı ve Irak’taki Haşimi iktidarına son verildi. Vahşice öldürülen Başbakan Nuri Said’in cesedi Bağdat sokaklarında teşhir edildi. 1963 yılına kadar iktidarını sürdüren Kasım, bu kez karşı darbeyle iktidarını Abdurrahman Arif’e bırakmıştır. Abdurrahman Arif 1967 yılında gerçekleşen Arap-İsrail savaşlarında İsrail’e savaş açmış, petrol ambargosu uygulayan Arif, ABD ile Irak’ı karşı karşıya getirmekten çekinmemiştir.
Irak Başkanı Abdülkerim Kasım 1960.
1968 yılına gelindiğinde bu kez de Ahmet Arif, Hasan el-Bekir'in karşı darbesiyle iktidardan uzaklaştırılmış, darbeyle görevinden uzaklaştırdığı Kasım’la aynı kaderi paylaşmıştır.
Irak'ı felakete sürükleyen diktatör: Saddam Hüseyin
Irak siyasetine etkisi bugün dahi devam eden Saddam Hüseyin ise Tikrit’te fakir bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası o daha küçükken ölünce Saddam Hüseyin, politikaya yakından ilgili amcası tarafından büyütüldü. Fakirlik yüzünden iyi bir eğitim alamayan Saddam politikaya son derece meraklıydı. Ülkedeki hayat şartları sebebiyle acımasızca ezildiğini düşündüğü için öfke doluydu, yaşadıklarının sorumlusu olarak beceriksiz ve basiretsiz politikacıları görüyordu. Saddam’ın öfkesini umuda çeviren dönüm noktası ise Baas Partisi ile tanışması oldu. Saddam öylesine fanatik bir Baas Partisi üyesiydi ki 1959’da Cumhurbaşkanı Kasım’a suikast düzenleyenlerin içinde yer aldı. Başarısız suikasttan sonra tutuklanma korkusuyla ülkeden kaçarak Mısır’a gitti.
Irak Cumhurbaşkanı Saddam Hüseyin, Devrim Komutanlığı Konseyi’nin ortak toplantısına ve iktidardaki Baas Partisi’nin 31 Ekim 1998’deki bölgesel kuvvet komutasına başkanlık ediyor. (Reuters).
Saddam ilerleyen yıllarda Hasan el Bekir ile yakın ilişkiler kurdu. Bekir ise kendisine son derece sadık Saddam Hüseyin’i 1968 yılında yapılan askeri darbeden sonra Devrim Konseyi’nin başkan yardımcılığına getirdi.
Saddam Hüseyin tıpkı İran’da Humeyni gibi 1979 yılında iktidara gelmiş, daha iktidara gelmeden ülkede kendisine muhalif tüm isimleri ya idam ettirmiş ya da sürgüne göndermişti.
Savaş çanları çalıyor
İki ülke arasındaki sorunlar askeri çatışmaya dönüşmeden önce de ciddi diplomatik krizlere yol açıyordu. Irak’taki ayrılıkçı Kürtlere verilen İran desteği, Şatt’ül Arap sorunu, İran’da bulunan Huzistan’daki Arap azınlığın durumu ve Güney Irak’taki Şii popülasyonu İran ve Irak’ı zaman zaman karşı karşıya getiriyordu. Lakin bu sorunlar, özellikle Şatt’ül Arap sorunu, 1975 yılında yapılan Cezayir Anlaşmasıyla büyük oranda çözüme kavuşturulmuştu; ama 1979 yılındaki iki önemli gelişme savaşı kaçınılmaz kılmıştı. Bu gelişmeler; Humeyni ve Saddam Hüseyin’in iktidara gelişiydi.
İki ülke arasında gerginliğe yol açan İran ırak sınırındaki Şatt’ül Arap nehri.
Irak, İran’ı kendi rejimini topraklarına ihraç etmekle suçluyordu. İran ise Saddam’ın Arap dünyası liderliği için İran’a haksız yere saldırdığını iddia edecekti. Aslında iki tarafın iddiası da yanlış değildi. Saddam, Camp David anlaşması sonrası Mısır’ın bölgede kaybettiği liderliği açık bir biçimde talep ediyordu. Humeyni ise Devrim’den sonra yaptığı birçok konuşmada İslam dünyasındaki tüm Müslümanları diktatörlere karşı direnişe çağırıyor, bir yandan da Lübnan ve Filistin’de birçok yapının kurulmasına ve var olanların desteklenmesine katkı sunuyordu. Bu gelişmeler nüfusunun önemli bir kısmı Şii olan Irak için endişe vericiydi.
REKLAM
Saddam, İran’daki rehine krizi ve Humeyni’nin SSCB desteğini reddetmesi sonrası yalnızlaşmasını fırsat bildi. Ayrıca Humeyni’nin İran ordusundaki Şah taraftarı subayları tasfiyesinin İran ordusunun manevra alanını zayıflattığını düşünen Saddam, harekete geçerek 1980 yılında İran’ı işgal etmeye karar verdi.
İran, Irak’ın düşmanca hareketlerini kınasa da başlangıçta Saddam’ın daha ileriye gitmeyeceğini düşünerek karşılık vermedi; ama Irak ordusunun İran topraklarına doğru ilerlemesi üzerine Humeyni, Irak saldırısına karşı seferberlik ilan etti. Bu savaş Humeyni’ye hem içerdeki muhalefeti tamamen temizleme hem de iktidarını meşru bir zemine oturtma imkânı verecekti.
Kazananı olmayan bir savaş
Savaş başladıktan sonra ABD BaşkanıDonald Reagan, Saddam Hüseyin’e bir mektup göndererek Irak – ABD ilişkilerinin düzeltilmesini teklif etti. Bu mektuba Saddam Hüseyin olumlu cevap verdi. Bunun üzerine ABD, Irak’ı önce teröre destek veren ülkeler listesinden çıkardı, daha sonra kredi ve silah desteği sağladı. Saddam ayrıca birçok körfez ülkesinden ciddi miktarlarda maddi destek gördü. Saddam bu maddi destekle Almanya ve Kuzey Kore’den bol miktarda kimyasal silah satın almıştır.
Kimyasal silah saldırıları sebebiyle maske takan asker.
Saddam bu kimyasal silahları savaşta kullanmış ve yaklaşık 400 bin kişi bu silahların kullanılması sonucu hayatını kaybetmiştir. Bu katliamın en önemlisi Enfal Katliamı’dır. Halepçe Katliamı olarak bilinen olayda Saddam, İran destekli ayrılıkçı isyanı bastırmak için el Enfal Hareketi’ni başlatmıştır. Yaklaşık 40 bin nüfuslu Halepçe’de on binlerce kişi zehirli gazlar ile öldürülürken bu operasyonun sonunda 150 bine yakın Kürt, kimyasal silah saldırıları sonucu ölmüştür.
gzt.com
